Dən yemləri və onların yedizdirilmək üçün hazırlanması texnologiyası

Dən yemləri və onların yedizdirilmək üçün hazırlanması texnologiyası .

Plan :

1. Dən yemlərinin heyvandarlıqda əhəmiyyəti .

2. Taxıl fəsiləsi dənləri , tərkibi , qidalıllığı .

3. Paxla fəsiləsi dənləri , tərkibi , qidalılığı .

4. Texniki yağlı bitkilərin toxumları .

5. Dənlərin yedizdirilmək üçün hazırlanması .

Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yemləndirilməsində istifadə edilən dənlərin hamısı qüvvəli yemlərə aid edilir . Dən yemlərindən kənd təsərrüfatı heyvanlarının yemləndirilməsində istifadə edilən yem paylarının enerjiyə . proteinə və bəzi mineral maddələrə görə balanslaşdırılmasında istifadə edilir .

Kimyəvi tərkibinə görə bütün dən yemləri sulu – karbonlarla zəngin , proteinlə zəngin , protein həm də yağlarla zəngin dən qruplarına ayrılırlar . Birincilərə taxıl fəsiləsindən olan dənlər , ikincilərə paxla fəsiləsi dənləri , üçüncülərə isə yağlı ( texniki ) bitkilərin toxumları aid edilir ; axırıncılar yağı ayrıldıqdan sonra heyvanların yemləndirilməsində istifadə edilir .

Dənlərin keyfiyyəti və qidalılıq dəyəri bir çox amillərdən asılıdır . Dənlər naturasına , rənginə , qoxusuna , parlaqlığına , tamına , nəmliyinə , təmizliyinə , turşuluğuna , göbələk və anbar zərərvericiləri ilə yoluxmasına görə qiymətləndirilir.

Taxıl dənlərinin tərkibində orta hesabla 10-14 % protein olur .( dənin növündən , sortundan və becərilmə şəraitindən asılı olaraq 8-dən 20 % -dək tərəddüd edir ). Onların tərkibində olan proteinin 85-90 %-i zülallardan ibarət olur; zülal olmayan azotlu maddələrdən isə əsasən asparagin və sərbəst amin turşularına təsadüf edlir .

Taxıl dənləri aminturşu tərkibinə fərqlənirlər . Bunların içərisində qarğıdalı dəninin tərkibində başqalarına nisbətən protein o cümlədən lizin , triptofan və qlisin aminturşuları az olur .

Taxıl dənlərinin tərkibində yağların miqdarı az olur ( buğdada 2% -dən , vələmirdə 5% - dək dəyişir . Bu yağın çox hissəsi dənin rüşeymində ( 10 – 17 % - dək ) , az bir qismi isə endospermada ( 1 – 2 % ) olur ; dənlərin tərkibində olan yağlar əsasən doymamış yağ turşularının ( linol və linolein turşularının ) triqliseridlərindən ibarat olur . Linol və linolein turşularının triqliseridləri donuz piyinə yumşaldıcı təsir göstərir , ona görə donuzların kökəldilməsi zamanı kököltmənin axırıncı ayında onların yem payının tərkibindən yağla zəngin yemlər olan qarğıdalı və vələmir dənləri az yağlı dənlərlə - arpa , çovdar , buğda ilə vəya kökümeyvəlilərlə əvəz edilməlidir .

Üstdən xitin örtüklə örtülmüş dənlərin ( vələmir və arpa ) tərkibində sellilozanın miqdarı örtüksüz dənlərdəkinə (qarğıdalı , buğda və s. ) nisbıtın çox olur . Ona görə də hazırda bitkiçilikdə örtüksüz dənli vələmir və arpa sortlarının yaradılması istiqamətində işlər aparılır və belə sortlar alınmışdır . Ancaq alınmış sortların məhsuldarlığı aşağı olduğundan hələlik istehsalatda geniş istifadə edilmir.

Taxıl dənlərinin tərkibində mineral maddələrin ümumi miqdarı 1,5 – dən 5 % -ədək ola bilir ; onların külünün tərkibində fosfat turşusunun duzları və kalium duzları üstünlük təşkil edir , kalsium isə çox az miqdarda olur .

Taxıl fəsiləsi dənlərindən qarğıdalı dəni enerji qidalılığına görə başqa dənlərdən üstündür ; 1kq quru qarğıdalı dəninin tərkibində 1,3 yem vahidi olur və onun üzvü maddələrinin 90 % - i həzm olunur . Ancaq qarğıdalı dənində protein , lizin amin turşusu , eləcə də bəzi makro və mikroelementlər az olur ; qarğıdalı dənləri bir sıra vitamin tərkibinə görə də geri qalır .

Buradan göründüyü kimi taxıl fəsiləsi dənləri bir sıra qidalııq göstəricilərinə görə geri qalırlar . Ona görə də heyvanların yemləndirilməsində taxıl və paxla fəsiləsi dənlərinin qarışığından istifadə ediməsi məsləhət görülür . Çünki onlar kimyəvi tərkibinə görə bir-birindən fərqləndiyindən heyvanların yemləndirilməsində bir-birini tamamlayırlar . Belə yemləmə zamanı heyvan orqanizmasında məhsul vahidinin əmələ gəlməsinə yem məsarifi aşağı düşür ; heyvandarlıq məhsulları istehsalının iqtisadi səmərəliliyi artir.

Paxla dənləri proteinlə zəngindir , ancaq tərkiblərində yağın miqdarı azdır ( soya istisna olmaqla ) .Paxla dənlərinin tərkibində aminturşularının miqdarı taxıllardakından çoxdur . Ancaq paxlalı bitkilərin proteini taxıllardakından pis həzm olunur .

Heyvanlara çoxlu miqdqrda paxla verdikdə onların mədə-bağırsaq traktında çoxlu miqdarda qazlar əmələ gəlir . Bu paxla dənlərinin tərkibində zülalların həzminə ingibitor ( tormozlayıcı) təsiri göstərən spesifik maddələrin olması ilə izah olunur . Soya dəninintərkibində belə ingibitor təsiri göstərə bilən maddələrdən hemaqlütinin , ueraza , lipoksidaza , saponinlər və estrogenlər ola bilir .

Paxla dənlərinin yağı xolesterin və lesitinlə zəngin olur . Mineral tərkibinə görə paxla dənləri örtüksüz taxıl dənlərindən üstündür .Paxla dənləri bir çox mikroelement ( kobalt , yod, molibden , sink ) tərkibinə görə taxıl dənlərindən üstündür , ancaq tərkibində olan manqana görə onlardan geri qalır .

Paxla dənlərində karotin çox az olur . Taxıllarla müqayisədə onların tərkibində 1,5 dəfə çox riboflavin, 2 dəfə çox tiamin və pantoten turşusu , 3-4 dəfə çox xolin olur .

Paxla dənlərinin tərkibində olan azotsuz ekstraktiv maddələrin tərkibində nişastadan başqa polisaxarid qalaktan da olur . Bu fəsilədən olan dənlərdən bütün növ heyvanların yemləndirilməsində sulu-karbonlu yemlərdən istofadə zamanı zülallı tamamlayıcı kimi istifadə olunur ; bu məqsədlə əsasən paxla- taxıl dənləri qarışığından , ocümlədən soya və qarğıdalı qarışığından istifadə edilir .

Donuzların yemləndirilməsində noxud , gülül və mərciməkdən istifadə zamanı canlı kütlə artımı yaxşı olur və onların piyi dənəvər formada həm də sıx olur .

Lüpində bir qədər acı tam olduğundan o heyvanlara müəyyən hüdud daxilində verilir . Bu acı tam onların tərkibində lüpin və spartin adlı alkoloidlərin olması ilə izah edilir . Ona görə də çox vaxt tərkibində alkoloidlər az olan lüpin sortlarından istifadə edilir . Bu zaman yenə də lüpin heyvanlara yedizdirilməzdən əvvəl zərərsizləşdirilməlidir .

Bütün dənlər selliloza ilə zəngin olan pərdə ilə əhatə olunduğuna görə heyvanlar tərəfindən pis həzm olunurlar . Xırdalanmış dənlərə isə ağız suyu və həzm fermentləri daha yaxşı təsir edir , eyni zamanda ağızda daha yaxşı çeynənir .Ona görə də yedizdirilməzdən əvvəl dənlərin örtüyü çıxarılır və o xırdalanır . Dənlərin xırdalanma dərəcəsi müxrəlif növ heyvanların həzm xüsusiyyəti və yaşı nəzərə alınmaqla müəyyənləşdirilir .

Məsələn , donuzlar 1mm –dən kiçik ölçüdə xırdalanmış dənləri yaxşı həzm edirlər . Belə xırdalanmış dənlərin quru maddəsi Bütöv dənlərə nisbətən 18 % yaxşı həzm olunur ; bütöv dənlərin lizini donuzlar tərəfindən 32-36% həzm olunduğu halda , arpa unununku 72 % həzm olunur . Süd dövründə çoşqalara qovrulmuş arpa və ya qarğıdalı dəninin verilməsi məsləhətdir . Çünki dənləri termiki işləyən zaman onların tərkibində olan göbələklər məhv edilir , nişasta dekstrinləşir və beləliklə , dəndə xüsusi aromat və şirintəhər dad əmələ gəlir .

İribuynuzlu qaramal və qoyunlar isə dənləri ölçüsü 1,5 mm-dən 4mm-dək hissəciklər şəklində olan yarmalar halında daha yaxşı istifadə edirlər .

Buzov və quzuların süd dövründə yemləndirilməsi üçün pərdəsi ayrılmış vələmir yarmasından istifadə edilir . ayrılmış dən pərdəsi isə yaşlı gövşəyən heyvanların yemləndirilməsində istifadə edilir . Son zamanlar kökəldilən qaramal cavanlarının yemləndirilməsində pərdəsi götürülmüş bütöv arpa dənlərindən də istifadə edilir . Gövşəyən heyvanlara çoxlu miqdarda buğda unu verilməsi məsləhət görülmür . Çünki onun tərkibində olan kleykovina həzm traktında xəmirvari kütlə əmələ gəlməsinə səbəb olur ki , bu da yemin yem borusundan , ximusun kitabça və torcuqdan şirdana keçməsinə maneəçilik törədir . Yəni keçməməzliklər yaranır .

At və dayçalara dənər bütöv halda və ya xırdalanmış halda verilir .Qocalmış atlara (dişləri pis olduğundan ) dənlər örtüyü götürüldükdən sonra verilir . Bütöv vələmir dənlərinin quru maddəsinin atlar tərəfindən həzməgediciliyi örtüyü təmizlənmiş və xırdalanmış dənlərdəkindən 4-8% aşağı olur .

Dən yeyən quşların həzm aparatı başqa kənd təsərrüfatı heyvanlarınkına nisbətən dənləri daha yaxşı həzm edir .Ancaq müasir dövrdə quşçuluq sənaye əsasında inkişaf etdiyindən dənlərin bütöv şəkildə quşlara verilməsinə ehtiyac qalmır . Çünki hazırda quşların yemləndirilməsində bioloji cəhətdən tam dəyərli yem qarışıqlarından istifadə edilir . Bunun üçün bütün dən yemləri xırdalanır və sonra xüsusi reseptlər üzrə qarışdırılır . Bir çox hallarda hazırlanmış yem qarışıqları isladılır və xüsusi qurğularda ölçüsü buğda dənləri boyda olan dənəvər halına salınır .

Cücələrin yemləndirilməsində belə dənəvər yemlərdən istifadə edilmir . Yəni cücələrə yedizdirilmək üçün dənəvər yem yenidən xırdalanır və cücələr tərəfindən yeyilə biləcək formaya salınır .

Nişasta ilə zəngin dənlərə maya vuran zaman ( qarğıdalı , vələmir və arpa ) maya vuran zaman mayalar onların tərkibində çoxalır və dənlərin zülal olmayan azotlu maddələrindən istifadə edərək öz hüceyrələrinin tam dəyərli zülallarını sintez edirlər . Maya ilə işlənmiş dənlərin tərkibində bioloji aktiv maddələrin , fermentlərin , vitaminlərin və estrogenlərin miqdarı artır. Hazırda dənlərə mayaların vurulmasından təkcə donuzçuluqda deyil , həm də südlük maldarlıqda istifadə edilir .

Bütöv dənlərin bioloji dəyərliliyini artırmaq üçün onun cücərdilməsindən və ya ondan hidropon yemin hazırlanmasında istifadə edilir . Bu iki üsulla tərkibində kritik əvəz olunmayan amin turşulari (lizin , metionin və b. ) və karotini çox olan yem əldə etmək olar .

Cücərtmək üçün dənlər isladılır və isti yerdə 3-4 gün müddətində saxlanilir . Sonra aınmış cücərti ilə birlikdə dən yaşlı quşlara verilir ; bəzən dənləri süni qida mühitində 12-15 gün müddətində cücərtmə üsulundan istifadə edilir ; Belə halda alınmış cücərtinin boyu çox olduğundan o , dən qaliğından ayrılır ; bu qaydailə alınmış cücərti quşların , dən qalığı isə gövşəyən heyvanların yemləndirilməsində istifadə edilir .

Cücərtmə və hidropon yem istehsalında cücərmə qabiliyyəti yüksək olan (80% - dən çox ) dənlərdən istifadə edilməlidir . Çünki cücərməyən dənlər nəm mühitdə qaldıqda kiflənir və mühitdəki dənlərin hamısının xarab olmasına səbəb olur .

Aparılmış iqtisadi təhlillərin və təsərrüfatı təcrübələrin nəticələri göstəri ki ,yuxarıda təsvir edilən qaydada alınan hidropon yemlər baha başa gəlməsinə baxmayaraq, quşların və başqa heyvanların yem payındakı yaşıl ot ununu onlarla əvəz etdikdə böyük səmərə verir. Xırdalanmış taxıl dənlərinin termiki işlənməsi aparılmır .

Paxla dənlərinin pörtlədilməsi və və buxara verilməsi isə onların tərkibində olan proteaza fermentinin ingibitorlarının parçalanmasına səbəb olur , yemin proteininin həvməgediciliyi artır . Soya paxlalarından yem hazırlamaq üçün isə onun dənləri təmizlənir , xırdalanır və 130-150 o S temperatur şəraitində quru halda qovrulur . Lüpin və yemlik çina dənlərinin tərkibində heyvanlar üçün zəhərli olan alkoloidlər olduğu üçün hökmən pörtlədilməli və ya buxara verilməli , sonra istifadə edilmılidir . Yağlı bitkilərin dənindən isə yağı ayrıldıqdan sonra heyvanların yemləndirilməsində istifadə edilir .

Müəllim : Səfərov Xəsafət Məhəmməd oğlu

Əlaqə : ( +99450 ) 3485839