ARIÇILARIN YAZ QAYĞILARI
ARIÇILARIN YAZ QAYĞILARI
Yazda arılar qışlamanı keçirdikdən sonra ilk yaz uçuşu zamanı müşahidə edilən çatışmazlıqlar aradan qaldırılır və əsas yaz yoxlanışı keçirilir. Bu zaman yuvada sanitar-profilaktiki işlərin görülməsi, ananın intensiv yumurta qoyması üçün yuvaya yaxşı hörülmüş şan qoyulmalı, kifayət qədər keyfiyyətli bal və güləm ilə təmin etməli, yuva üstdən və yandan istiləşdirilməlidir.
Arıçılıqla ilk məşğul olanlar bilməlidirlər ki, pətəyi tez-tez açıb-bağlamaq ziyandır. Çünki bu zaman arılar instinktiv yerinə yetiriləcək işlərdən kənarlaşmış olur və onlar narahat olurlar. Buna görə də arıxana işlərinə başlamazdan əvvəl arıxana jurnalındakı qeydiyyatlar nəzərdən keçirilməli, əməliyyatların ardıcıllığı və sahmanlama işlərinin tez görülməsi nəzərə alınmalıdır.
Qışlamadan yenicə çıxmış arı ailələri havanın temperaturu +12-14oC olduqda günəşli, sakit havada yuva qısa müddətə açılır və çatışmazlıqlar aradan qaldırılır. Bu müddətdə arılar təmizləyici uçuş keçirirlər. Pətəyin içərisi ölmüş arılardan və zibildən təmizlənir.
Əsas yaz yoxlama işləri ən çoxu 10 dəqiqə, sonrakı işlər isə 3-5 dəqiqə olmalıdır. Arı ailəsinə baxışın uzun çəkməsi sürfənin soyuqlamasına və nəticədə ailənin zəifləməsinə və arı oğurluğuna səbəb ola bilər. Əsas yaz yoxlanışından sonra arı ailələri inkişaf edir və 20-30 günə qədər arıçı köməyinə ehtiyac qalmır. Lakin erkən yazda saxlayıcı gəlir olmadıqda arı ailəsinə sürfənin inkişafını təmin edən və müalicə-profilaktiki məqsədlə müalicəvi yem verilməlidir.
Müəyyən vaxt keçdikdən sonra arı ailəsində müxtəlif yaşda olan sürfələr əmələ gəlir, ailə keyfiyyətcə yeniləşir: yaşlı qoca arılar tədricən tələf olur, cavanlar isə onları əvəz edir. Ailənin cavanlaşması may ayında başa çatır. Bundan sonra sağlam ailə sürətlə inkişaf edir və vaxtaşırı yuvanın genişləndirilməsi (10-12 gündən bir) lazım gəlir. Əgər arıçı vaxtında tədbir görməzsə qüvvəli ailələr beçə verir.
Ailədə arılar çoxaldıqca onların sürfələri becərmək üçün işi azalır, işsizlik yaranır ki, bu da arıların instinktiv beçə verməsinə səbəb olur. Əgər arıların beçə verməsi əsas gəlir dövrünə 30-45 gün qalmış baş verirsə bu təsərrüfat baxımından əlverişlidir. Beləliklə də bal yığımında bir ailə əvəzinə iki ailə iştirak edir. Buna görə də nəzarət etmək lazımdır ki, çıxmış beçəni yığmaq mümkün olsun.
İlk beçə bir qayda olaraq günün birinci yarısında çıxır və pətəkdən 10-20 metr aralıqda ağac və kol budaqlarına toplaşır və 30-40 dəqiqədən sonra (bəzən bir neçə saat ləngiyir) uçub gedirlər.
Beçəvermə bal toplanışı ərəfəsində yaxud bal toplama dövründə baş verirsə bu bal toplanışına ciddi mane olur. Hər iki ailə bal toplamaq əvəzinə sürətlə çoxalırlar. Buna görə də təcrübəli arıçı təbii beçəverməyə yol vermir, prosesi özü idarə edərək ayırma beçədən yeni ailə təşkil edir.
Yazın ikinci yarısında ailənin çoxu qüvvətlənir, arıçının qarşısında bütün arı ailələrini aktiv iş şəraitində saxlayıb, onlardan bal toplama dövründə səmərəli istifadə etmək durur.
Yazda arı ailəsinin sürətli inkişafı ilə əlaqədar onlar kifayət qədər yemlə təmin olunmalıdır. Ailədə gündə nə qədər bal sərf edilməsi ailənin gücündən və ailədə yetişdirilən sürfənin miqdarından asılıdır. Gündəlik sərf edilən balın miqdarı gəlir olmayan vaxt nəzarət pətəyini hər gün tərəzidə çəkilməsi ilə müəyyən edilir. Gün ərzində çəkinin nə qədər azalması bal və güləmin miqdarını göstərir.
Yazda 6-8 çərçivə aralığı arısı olan ailə gündə təxminən 300-400 qram bal və güləm sərf edir. Yayda arılar gəlir gətirdiyinə görə sərf edilən yemin bir hissəsi bərpa olunur. Yığcam və yaxşı istiliyi olan pətəkdə arılar nisbətən az yem sərf edirlər.
Yuvanın genişləndirilməsi. Yazda havalar isindikcə ana gündən-günə daha çox yumurta qoyur, balanın sayı artır və getdikcə daha çox sahəni tutur. Balanın yetişməsi ilə bağlı, cavan arıların sayı artır, yuvada darısqallıq əmələ gəlir. Ailənin gələcək inkişafına şərait yaratmaq üçün əlavə şanların verilməsi yolu ilə yuva genişləndirilir.
Adətən yuvanın genişləndirilməsi birinci yoxlamadan 3-4 həftə sonra lazım gəlir. Belə bir ehtiyacın yarandığını müəyyən etmək üçün heç də yuvadakı çərçivələrin hamısını çıxarıb baxmaq lazım deyildir. Bu məqsədlə yuvaya üstdən baxmaq kifayətdir. Bütün çərçivələrin arası arılarla doludursa və hətta, çərçivələrdən qıraqda arılar varsa, yuvanı genişləndirmək lazımdır.
İri arıxanalarda yuvanın genişləndirilməsi arılar saxlanan pətəklərin tipindən asılı olaraq, müxtəlif cür həyata keçirilir.
12 çərçivəli pətəklərdə yuvanın genişləndirilməsi. Arı ailəsi nə qədər güclü, ana məhsuldar, hava əlverişli və gəlir yaxşıdırsa, yuva da bir o qədər tez genişləndirilməlidir. Qabaqca qısamüd-dətli saxlayıcı yem gətirdiyinə görə yuva 1-2 çərçivə qoymaqla genişləndirilir. Çərçivələr yuvanın sonuncu ballı çərçivə arasına qoyulur.
Yeni verilmiş şanlar arılar tərəfindən qəbul edildikdən sonra həmin qayda ilə yeni şanlar verilir. İsti havaların başlanması və gəlirin çoxalması ilə bağlı yeni şan hörülməsi məqsədilə yuvaya süni şan vərəqi çəkilmiş çərçivələr qoyulur. Belə şanları sonuncu ballı çərçivənin yanına, məftilli tərəfi içəri istiqamətdə qoyulur.
Gövdənin birində çərçivələr dolduqdan sonra üstünə ikinci gövdə, yaxud pətək üstlüyü (maqazin) qoyulub içərisi süni şanlı və ya hörülmüş şanlı üstlük çərçivələri ilə (yarımçərçivələrlə) doldurulur.
Yatıq pətəklərdə yuvanın genişləndirilməsi. Bu pətəklərdə yuvanın genişləndirilməsi birdəfəlik genişləndirmə üsulu ilə yerinə yetirilir. Bu üsul ondan ibarətdir ki, yaz baxışı zamanı yatıq pətəklərdə 10-12 kq yem ehtiyatı və üstü arılarla tam örtülü qədər də şan saxlanır. Nəzarət pətəyi gəlirin artdığını göstərdikdə yuvaya süni şan çəkilmiş bir neçə çərçivə qoyulur.
Gəlirin miqdarından və şəraitdən asılı olaraq, yuvaya 4-5 çərçivə (onlardan 1-2-si süni şanlı və 2-3 hörülmüş şanlı) qoyulur. Onlar arılar tərəfindən qəbul edildikdən sonra yuvanın ikinci genişləndirilməsi aparılır. Beləliklə arıların oturduqları çərçivələr uçuş bacasından pətəyin boş sahəsinə doğru hərəkət etdirilir. Yerinə isə süni şanlı və hörülmüş şanlı çərçivələr qoyulur.
Yuvanın birdəfəlik genişləndirilməsi beçəvermənin qarşısını alır və əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinə səbəb olur.
Çoxgövdəli pətəklərdə yuvanın genişləndirilməsi. Birinci gövdə dolduqdan sonra onun üstünə çərçivələrlə doldurulmuş ikinci gövdə qoyulur. İkinci gövdə arılarla dolduqdan sonra ikinci genişləndirmə aparılır. Göstərilən qaydada komplektləşmiş üçüncü gövdə birinci gövdə ilə ikinci gövdə arasına qoyulur.
Ailənin yığım dövrünə hazırlanması. Arıxananın gəlirliliyi arıçının arı ailələrinin yığım dövrünə necə hazırlamasından asılıdır. Yığım dövrünədək çoxlu sağlam uçuş arısı olan güclü ailə yetişdirmək və kifayət qədər şan əldə etmək üçün arıçı bütün il boyu çalışmalıdır.
Arıları bal yığımına payızdan hazırlamaq lazımdır. Çünki payızda yaxşı hazırlanmış və qışdan salamat çıxmış qüvvəli ailələr yazda sürətlə çoxalıb bal yığımı dövründə səmərəli işləyirlər. Bu məqsədlə yazda bütün işlər ailələrin güclənməsinə, şan hörülməsinə, beçə alınmasına və təbii beçəverməyə qarşı mübarizəyə yönəlməlidir. Arı ailələrinin əsas bal yığımı dövrünədək gücləndirilməsi və imkandan səmərəli istifadə edilməsi üçün yerin şəraitini-əsas gəlirin hansı bitkidən başlanıb nə qədər davam edəcəyini bilmək lazımdır.
Q.İ.Sultanlı,
Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Baytarlıq Elmi-Tədqiqat İnstitutu, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru.vet.gov.az
