At xəstəlikləri və mübarizə tədbirləri
At xəstəlikləri və mübarizə tədbirləri
ATLARIN EPİZOOTİK LİMFANGİTİ
Təkdırnaqlı heyvanların xronik gedişli yoluxucu xəstəliyidir, limfa damarlarının və limfa düyünlərinin iltihabı, dəridə və dərialtı toxumada irinli düyünlərin əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur.
Törədicisi. Göbələkdir. Histoplasma farciminosum adlanır, maya göbələklərinə daxildir, uzunluğu 3-5 mkm, eni 2,0-3,5 mkm-dir. Anilinlə və Romanovski-Gimza üsulu ilə boyanır. Boyamadan da onları mikroskopda müşahidə etmək mümkündür. Kriptokoklar tumurcuqlanma ilə çoxalır. Amili yetişdirmək üçün qaraciyərli aqardan, tərkibində 2%-li qlükoza və 2,5% qliserin olan ƏPA, Saburo aqarı və s. istifadə edilir. Optimal temperatur rejimi 22-28 °C-dir. Bərk qida mühitlərində əkmədən 10-12 gün keçmiş 1-2 mm ölçüdə koloniyalar yaranır, sonra bunlar böyüyür və sarımtıl-palıdı rəng alır.
Epizootologiyası. Təkdırnaqlı heyvanlar xəstələnirlər. İnfeksiya törədicisinin mənbəyi-kriptokokkları abses və yaralardan axan irinlə yayan xəstə heyvanlardır. Keçirici amillər isə irinli axıntı ilə çirklənmiş peyin, döşəmə materialları, yem, qulluq əşyaları və s. ola bilər. Yoluxma xəstə və sağlam heyvanlar bir yerdə saxlandıqda da baş verə bilər. Xəstəliyin yayılmasına dəri zədələnmələri və atların antisanitar və zoogigiyeniki normativlərə uyğun olmayan vəziyyətdə saxlanması da şərait yarada bilər.
Klinik əlamətləri. İnkubasiya dövrü 1-3 aydır. Xəstəlik xroniki gedişlidir. Xoş və yaman gedişli formaları qeyd olunur. Limfa düyünlərinin və damarlarının iltihablaşması, damarların divarının qalmlaşması, keçidinin isə genişlənməsi xəstəlik üçün xarakterik əlamət sayılır. Limfa damarları boyu dərialtı toxumada yaranan buğda dənəsindən toyuq yumurtası böyüklüyünə qədər ölçüsü olan düyünlər tədricən irinləşir, irin açıq sarı rəngində olur. İrinli şişin yerində yaranan yaraların üstü qaysaqlayır, altında isə irinli kütlə yerləşir. Xoş xassəli gediş zamanı düyünlər kiçik olur və səthdə yerləşir, xəstə atın ümumi vəziyyəti dəyişmir və 3-4 aydan sonra tamam sağalır. Xəstəliyin yaman keyfiyyətli gedişi zamanı isə bu düyünlər həcmcə iri olur və bütün damarlar boyu yüzlərlə düyün yaranır. İrinli düyünlər birləşərək böyüyür, bütün bədən səthini əhatə edən pis qoxulu açıq irinli yaralara çevrilir. Xəstəlik sepsislə mürəkkəbləşir və heyvanların ölümü ilə nəticələnir.
Ətraflarda yaraların və çoxlu sayda sağalmayan irin ocaqlarının inkişaf etməsi və birləşdirici toxumanın şişməsi nəticəsində «filayaqlılıq» deyilən fenomen ortaya çıxır. Qeyd edilən irinli yaralar orqanizmin digər nahiyələrində də burun, ağız və cinsiyyət yollarının selikli qişalarında, qarınaltı və boyun nahiyələrində də yayılırlar. Xəstə atlar zəifləyir, yemdən imtina edir, vaxtaşırı bədən temperaturası yüksəlir. Xəstəliyin müddəti 6-8 ay, bəzən isə bir il və daha artıq ola bilər.
Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Yarma zamanı proses gedən dərinin qalınlaşması, limfa damarları boyu çoxlu sayda düyünlər, irinliklər və yaralar aşkar edilir. Yaman keyfiyyətli gediş zamanı limfa düyünlərində (çənəaltı, kürəkönü, dizönü və s.) abses və fleqmonalar, cinsiyyət orqanları, traxeya, udlaq və burun selikli qişalarında isə bozumtul-sarı rəngdə düyün və yaralar tapılır. İrinli ocaqlar daxili orqanlarda da inkişaf edirlər.
Diaqnozu. Epizootoloji məlumatlara, xəstələrin klinik müayinə- sinin nəticələrinə və abseslərdən götürülmüş irinin mikroskopiyasına əsasən qoyulur. İrində kriptokokların tapılması ilkin diaqnozu yekunlaşdırır.
Təfriqi diaqnoz. Manqo və yara limfangitini (qeyri-yoluxucu olur) fərqləndirmək lazımdır.
Müalicə. Spesifik müalicə vasitəsi yoxdur. Əsas müalicə üsulu cərrahi müdaxilədir. Düyünlər, yaralar, iltihablaşmış limfa damarları və düyünləri yarılır və ətrafındakı 0,5 sm-dək qalınlıqda sağlam toxuma kəsilib götürülür. Yaralar gündəlik 1%-li kristalviolet və ya gensianviolet məhlulu ilə yuyulur. Stimullaşdırıcı vasitələr tətbiq olunur autohemoterapiya, ASD preparatı (JSre2) 20%-li məhlul halında 5 gün ərzində hər gün venadaxili 50-100 ml yeridilir. 3 gün fasilədən sonra müalicə kursu təkrar olunur.
İmmunitet. Epizootik limfangitdən sağalmış heyvanlarda ömürlük immunitet yaranır. İmmunitetin yaranma mexanizmi indiyədək öyrənilməmişdir. Müxtəlif vaksinlərlə və rekonvalessentlərin serumu ilə atların immunizasiyası müsbət nəticə verməmişdir.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Əsas diqqət dəri örtüyünün yaralanmasının qarşısını almağa yönədilməlidir. Təsərrüfata yeni gətirilən atlar karantində saxlanılıb, klinik nəzarətdə olurlar. Qeyri- sağlam təsərrüfata karantin qoyulur. Atların yerdəyişməsinə icazə verilmir. Xəstə və şübhəli heyvanları seçir, əlavə müayinədən keçirir və sonra müalicə edirlər. Bütün qalan atlara isə beş gündən bir baxış keçirirlər. Bina və tikililər 15 gündən bir təmizlənir və dezinfeksiya olunur. Peyin və döşəmə materialı yandırılır. Ölmüş heyvanlar dərisi üstündə olmaqla yandırılır və ya dərin basdırılır.
Təsərrüfatdan karantin axırıncı sağalma və ya. ölüm faktından 3 ay, keçdikdən və yekun təmizləmə və dezinfeksiya işləri keyfiyyətlə yerinə yetirildikdən sonra götürülə bilər.
ATLARIN KOİTAL (CİNSİ) EKZANTEMASI
Cinsiyyət orqanlarının, həmçinin yuxarı tənəffüs yollarının selikli qişalarının və dərisinin pustulyoz zədələnməsi formasında keçən iti gedişli xəstəlikdir.
Törədicisi. Herpesvirusdur.
Epizootologiyası. Xəstəlik enzootiya halında cütləşmə mövsümündə qeyd olunur. Kontakt və cinsi yolla yayılır. İnfeksiya törədicisinin mənbəyi çox vaxt xəstə damazlıq erkək atlar sayılır. Madyanlar belə heyvanlarla cütləşdikdə yoluxurlar.
İmmunitet. Cinsiyyət orqanlarının sekretor antitelləri hesabına yer- li immunitet yarana bilər. Qanda neytrallaşdırıcı və koplement- birləşdirici antitellər müəyyən olunur. Lakin immunitetin müddəti və gərginliyi öyrənilməmişdir.
Klinik əlamətləri. İnkubasiya dövrü 2 gündür. Əvvəlcə selikli qişanm səthində qırmızımtıl papulalar (şişkinlik) əmələ gəlir. Bunlar az sonra pustulaya çevrilir, 5-7 gündən sonra isə açıq yaralar və eroziyalar inkişaf edir (2 sm diametrli və 0,5 sm qahnlıqda). Sağalmadan sonra yara yerləri piqmentsiz, ləkəli halda qalır.
Əksər hallarda xəstəlik yüngül keçir, nəbz, temperatur və tənəffüs dəyişməz qalır. Ağırlaşma olduqda bədən temperaturu 40°S-dək yüksəlir. Dişi cinsiyyət orqanı şişkinləşir, cinsiyyət yollarından qatı selikli-irinli eksudat axır.
Diaqnostika. Diaqnoz klinik əlamətlərə əsasən qoyulur, hüceyrə kulturasında virusun törədicisinin yetişdirilməsinə, immunoflüoresensiya və seroloji reaksiyalara-neytrallaşdırma və komplementin birləşməsi reaksiyalarına əsasən dəqiqləşdirilir.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Cinsi ekzantemanın spesifik profilaktikası hazırlanmayıb. Ümumi profilaktiki tədbirlər görülməli, xəstələr təcrid edilərək, simptomatik müalicə aparılmalı, xəstə və şübhəli heyvanların cütləşməsinə icazə verilməməlidir.
ATLARDA SALMONELYOZLU BALASALMA
Atların yoluxucu xəstəliyidir, balasalma ilə səciyyələnir.
Törədicisi. Salmonella abortivo equina, 0,5-3,1x0,2x0,4 mkm ölçüsündə, hərəkətli, polimorf, spor əmələ gətirməyən, ucları dəyirmilənmiş bakteriyalardır, aerobdurlar, adi qida mühitində yetişirlər.
Bulyonda bulanıq boy, aqarda isə bozumtul kaloniyalar formasında yetişirlər. Südü pıxtalaşdırmır, jelatini əritmir. Törədicinin fiziki- kimyəvi təsirlərə davamlılığı yüksəkdir. Birbaşa düşən günəş şüaları onları 10 günə, 2 %-li fenol məhlulu 5 dəqiqəyə, 0,5 %-li formalın məhlulu isə 15 dəqiqəyə mikrobları inaktivləşdirə bilirlər.
Epizootologiyası. İnfeksiya törədicisinin mənbəyi-xəstə atlar (bala salmış) və gözlə görünən mikrobdaşıyıcılar hesab olunur. Törədici uzun müddət bağırsaqda, öd yollarinda artaraq, fekaliya ilə ətrafa yayılır. Balasalma zamanı mikrob külli miqdarda dölətrafı maye və pərdənin tərkibində ətrafı çirkləndirir. Belə madyanlarda bakteriyalar 2 ayadək müddətdə balalıq yolarından axıntıların tərkibində xaricə yayılır. Törədici yem, su, qulluq əşyaları və otlaqlar vasitəsilə yoluxurlar. Yoluxma alimentar (yem və su vasitəsilə) və cinsi yolla baş verir. Xəstəlik ən yüksək həddə atların bəslənmə və istismar şəraiti yaxşı olmadıqda çatır. Kütləvi balasalmalardan sonra təsərrüfatı 1-3 il ərzində sağlam hesab etmək olmaz.
İmmunitet. Balasalmış madyanlarda gərgin və uzunmüddətli immunitet yaranır. Təkrar balasalma nadir hallarda baş verə bilər.
Klinik əlamətləri. İnkubasiya dövrü 15-20 gündür, boğaz heyvanlarda və yeni doğulmuş balalarda xəstəlik iti gedişli olur. Madyanlarda boğazlığın 4-8 ayında gözlənilmədən balasalma baş verir, balasalmayadək narahatlıq, hərarətin yüksəlməsi, tez-tez sidik ifrazı, cinsiyyət yollarından selik ifrazı müşahidə oluna bilər. Bala ətrafındakı pərdə ilə birlikdə atılır. Balasalmış madyanlarda hərarət yüksəlir, çox vaxt vaginit və selikli axıntı müşahidə edilir ki, bununla da paratifoz balasalma virus etiologiyalı balasalmadan fərqlənir. Artrit, metrit, bursit, dərialtı toxumada abses şəklində mürəkkəbləşmələr inkişaf edə bilər. Çox vaxt artrit əlamətləri olan diri balalar doğulsa da sonradan onlar septisemiyadan ölürlər.
Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Balasalma zamanı döl pərdəsi şişkinləşir, nöqtəvari və yayılmış qan sağıntıları, nekroz sahələri tapılır. Balanın dərisi, dərialtı toxuması şişkinləşir, selikli və seroz qişalar sarımtıl rənglidir. Daxili orqanlarda qan sağıntıları və nekrotik dəyişikliklər tapılır.
Diaqnozu. Diaqnoz qoymaq üçün epizootoloji və kliniki məlumatlar, madyanların bəslənmə və yemlənmə şəraiti nəzərə almır. Diaqnostika laboratoriya müayinələrinə-törədicinin ayrılmasına əsaslanır. Əlavə test kimi aqqlütinasiya reaksiyasından istifadə olunur. Antitellərin titrinin balasalmadan 2 ay sonra madyanın qan serumunda 1:600 və yüksək olması müsbət hesab edilir.
Patoloji balasalmanı alimentar və viruslu balasalmalardan ayırmaq lazımdır. Rinopnevmoniya virusu tərəfindən törədilən balasalma boğazlığın ikinci yarısında baş verir, lakin paratif infeksiyasından fərqli olaraq balasalmaya qədər və ondan sonrakı dövrlərdə hərarət yüksəlmir, vaginit və metritlər müşahidə olunmur, döl pərdəsində qan sağıntıları rast gəlinmir, nekrozlar olmur, bəzi madyanlarda isə parez və paralic yaranır.
Artrit virusunun təsiri ilə balasalma boğazlığın birinci yarısında baş verir, döl isə masserasiya olunur.
Balasalmalar bir-birindən laboratoriya müayinələri ilə virusların ayrılması və spesifik antitellərin müəyyən edilməsi ilə təfriq (differensiasiya) olunurlar.
Müalicə. Metrit və vaginitlər zamam 0,5%-li lizol, ixtiol və antibiotik məhlulları ilə balalıq yuyulur. Antibiotiklər və sulfanilamidlər həmçinin parenteral tətbiq edilir.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Təsərrüfata yeni gətirilən atlar karantində saxlanılır və xəstə bala doğulduqda madyanlar təcrid edilir, at saxlanılan binalar 2%-li natrium-hidroksid, xlorlu əhəng məhlulları və ya digər vasitələrlə dezinfeksiya edilir. Atılmış bala, pərdə və yem qalığı məhv edilir. Bala salmış madyanların cütləşməsinə ən tez 2 aydan sonra icazə verilir. Kütləvi balasalma baş verərsə, madyanlar ayrı ilxıya yığılır, onları təcrid edilmiş halda saxlayırlar. Belə atların cütləşməsində istifadə olunan erkəklər sağlam atlarla cütləşməyə buraxılmır. Yemlənmə və bəslənmə şəraiti yaxşılaşdırılır.
Spesifik profilaktika vasitəsi kimi AZVİ təklif etdiyi vaksindən istifadə olunur. Bir dəfəlik vaksinasiyadan sonra 1 il müddətinə immunitet əmələ gəlir.
ATLARIN YOLUXUCU ENSEFALOMİELİTLƏRİ
Klinik əlamətlərinə görə oxşar olan virus xəstəliyidir. Törədicilər qansoran həşəratlar vasitəsilə ötürülür, bütün ensefalomielitlər təbii ocaqlığa malikdirlər.
Törədicisi. Toqaviruslardır, fərqləndirici cəhətləri-onların hamısının buğumayaqlılar vasitəsilə keçirilməsidir.
Virtionun ölçüsü 80-120 nm-ə bərabərdir. Virusu yetişdirmək üçün toyuq embrionundan və donuzun böyrəyindən hazırlanmış hüceyrə kulturasmdan istifadə edilir.
Epizootologiyası. Virus ensefalomielitlərinin əsas xüsusiyyətləri müəyyən əraziyə aid olmalarıdır. (çox zaman bataqlıq və nəmişkən). Onların törədiciləri müxtəlif heyvan və insan orqanizmində parazitlik edirlər. Əsas yayılma yolu-buğumayaqlılar vasitəsilə transmissiv yoludur. Bəzi heyvan və quşlar virusdaşıyıcı rolu oynayırlar. Atlar və insanlar kliniki əlamətləri aydın görünən formada xəstələnirlər.
İmmunitet. Xəstələnmiş atlarda həmin törədiciyə qarşı immunitet formalaşır. İndiyədək sınaqdan çıxmış vaksinlərin heç biri səmərəli olmadığı üçün istifadəyə təklif edilməmişdir.
Klinik əlamətləri. İnkubasiya müddəti 3-10 gündür. Xəstə atlarda ikidəfəlik hərarət yüksəlişi müşahidə olunur. MSS-nin pozğunluğu (ensefalomielit, meningit), dəri həssaslığının itirilməsi, ataksiya, dairəvi hərəkətlər, mədə-bağırsaq traktının fəaliyyətinin pozulması, görünən selikli qişaların sarılığı ilə müşayiət olunur. Ölüm şərqi ensefalomielitdən 90-92%, qərbi ensefalomielitdən isə 22-30% təşkil edir.
Ensefalomielit iti depressiv və gizli formalarda müşahidə olunur. Prodromal dövrdə hərarət azca yüksəlir, zəiflik başlanır, selikli qişalarda sarılıq əmələ gəlir. İti gedişli formada atlar depressiya mərhələsindən sonra irəliyə hərəkət üçün can atırlar, başlarmı yerə dirəyirlər. Bağırsaqlarda peristaltikamn güclənməsi və tıxanmaya rast gəlinir. Xəstəlik 5 günədək davam edir. Sakit forma heyvanın depressiya halına düşməsi ilə səciyyələnir, at başmı bir yerə, döşəməyə, axura söykəyib sakit vəziyyətdə durur, hərarət normal olur.
Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Xarakterik deyildir. Beyin pərdələrinin hiperemiyası, beyin maddəsinin şişkinliyi qeyd olunur. Tez-tez kataral enterokolit, hipotrofiya, böyrəyin bərkiməsinə rast gəlinir.
Diaqnostika. Epizootoloji, kliniki məlumatlara, virusoloji və seroloji müayinələrin nəticələrinə əsasən qoyulur. Ensefalomieliti quduzluqdan, rinopnevmoniyanın sinir formasından fərqləndirmək lazımdır.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri. İnfeksiyanın təbii ocaqlarında hepatofaq həşəratların atlara hücumunun qarşısının alınmasına yönəldilmiş tədbirlər həyata keçirilir, repillentlər işlədilir, atlar gecələr tövlələrdə saxlanılır, profilaktikanın digər istiqaməti - bataqlıqların qurudulmasına, irriqasiyaya yönəldilir ki, nəticə etibarı ilə keçirici həşəratların məhv edilməsi əsas götürülür.
İmmunizasiya üçün diri və ölü vaksinlərdən istifadə olunur. Xəstələrin müalicəsi simptomatikdir.
Xəstə atları təcrid halında müalicə edirlər. Təsərrüfata karantin qoyulur və mövcud təlimatlara uyğun tədbirlər planı həyata keçirilir. Karantin axırıncı xəstə heyvanın ölümündən və ya sağalmasından 40 gün keçdikdən sonra götürülür.
ATLARIN AFRİKA TAUMU
İti və yarımiti gedişli virus xəstəliyidir, ürək-damar və tənəffüs sistemlərinin çatışmazlığı, hərarət və dərialtı toxumanın şişkinliyi ilə səciyyələnir.
Törədicisi. Reoviruslar ailəsindən olan RNT-li viruslardır. 9 variantı müəyyən edilmişdir.
Epizootologiyası. Atlar həssas, uzunqulaq və qatır isə az həssasdırlar, zebular də yoluxa bilərlər. Törədicinin əsas mənbəyi xəstə heyvanlardır. Afrika taunu transmissiv, yəni ötürücülər vasitəsilə yoluxan xəstəliklərdən olduğu üçün onun baş verməsi və yayılması təbii və klimatik amillərdən çox asılıdır. Xəstəlik ilin isti aylarında nəmli iqlimə malik ərazilərdə baş verir. Uzunmüddətli quru isti havalarda, hətta, stasionar qeyri-sağlam zonalarda xəstəliyin sönməsi qeyd olunur. Virusun ötürücüləri milçəklərin bəzi növləri sayılır.
İmmunitet. Xəstəlikdən sağalmış atlarda yalnız xəstəliyi törədən virus növünə qarşı immunitet yaranır.
Klinik əlmətləri. Xəstəliyin dörd gedişi müəyyən olunmuşdur.
İldırımvari gediş. İnkubasiya müddəti 3-4 gündür. Bədən temperaturası kəskin surətdə 41°C-dək yüksəlir, bir neçə gün belə qalır, sonra əzələ titrəməsi, zəiflik əmələ gəlir, nəbz tezləşir. 5-7 günə heyvan ölür.
İti gediş ağciyər formasıdır. Hərarət yüksəlir, tənəffüs çətinləşir, öskürək başlanır, burun və ağız boşluqlarından serozlu maye axır. Az sayda heyvan sağalır.
Yarımiti gedişli forma ürək formasıdır. Daha uzun müddətli inkubasiya dövrü (7 günədək) ilə seçilir. Yüksək hərarət 3-4 gün davam edir, baş nahiyəsində şişkinliklər (göz ətrafında, boyunda və s.) yaranır. Heyvan 10-15 gün içində ürək fəaliyyətinin zəifliyi nəticəsində ölür.
Qarışıq formalı gedişdə hər iki formaya xas olan əlamətlərə rast gəlinir. Bunlar eyni vaxtda və ya ardıcıl olaraq inkişaf edirlər.
Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Xəstəliyin iti gedişi zamanı ağciyərlərin şişməsi qeyd olunur, plevra boşluğuna köpüklü maye yığılır, bronxial və divar arası limfa düyünləri şişkinləşir, perikardda qan sağıntıları tapılır. Ürək formasında baş və döş qəfəsi nahiyəsində dərialtı şişlərə, eksudativ perikarditə, miokardın böyüməsinə diqqət yetirilir. Qaraciyər və dalaqda böyümə, kapsulanın altında qan sağıntılarının olması da mümkündür.
İldırımvari gedişli formada daxili orqanlarda dəyişikliklər aydın deyildir.
Diaqnozu. Epizootoloji və kliniki məlumatlara, laboratoriya müayinələrinin nəticələrinə, tələb olunduqda isə bioloji sınağa əsasən diaqnoz qoyulur. Xəstəliyin mövsümi olmasına, ötürücülərin varlığma, təbii və iqlim amillərinin əlaqələrinə, atlar üçün yüksək letallıq (ölüm faizinin yüksək olması) göstəricilərinə fikir vermək lazımdır. Laboratoriyada DPR qoyulur. Bunun üçün xəstəlikdən sağalmış atların qan serumu ilə yoluxdurulmuş siçanların beynindən alınan antigen istifadə olunur.
Afrika taununu qarayaradan, piroplazmozdan və tripariosomozdan fərqləndirmək lazımdır.
Müalicəsi. Simptomatik vasitələr tətbiq olunur. Suvarılma azaldılır, heyvanlara sakit şərait yaradılır.
İmmunitet. Xəstəlikdən sağalmış atlarda yalnız virusun həmin
tipinə qarşı immunitet yaranır. Quru polivalent neyrotrop vaksin istifadə edilir (E.V.İvanovski). Bu vaksinlərlə atları və dayçaları peyvənd edirlər.
Vaksinasiya yazın əvvəlində həşəratların görünməsinə 1-2 ay qalmış aparılır. Son zamanlar diri virus vaksindən də istifadə edilir.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Profilaktikanın əsası qeyri-sağlam ölkələrdən və bölgələrdən daxil olan atlara tam baytar nəzarətinin həyata keçirilməsidir.
Qeyri-sağlam zonalarda mono və polivalent vaksinlərdən istifadə etməklə, immunizasiya aparılır.
ATLARIN YOLUXUCU ANEMİYASI
Yoluxucu anemiya təkdırnaqlı heyvanların xəstəliyidir, anemiya, residiv verən hərarət və uzunmüddətli simptomatik virusdaşıyıcılıq ilə xarakterizə olunur.
Törədicisi. Qaramalın leykoz, insanların isə QİÇS (SPİD) virusu ilə bir ailədə birləşdirilmiş virusdur, RNT-yə malikdir.
Bu viruslar toyuq embrionunda yetişmir, dayçaların dalağı, böyrəküstü vəzi və limfa düyünlərindən hazırlanmış hüceyrə kulturalarında inkişaf edirlər, virus atların orqanizmində leykositlərin tərkibində toplanırlar (A.Sadikov).
Epizootologiyası. Ancaq təkdırnaqlı heyvanlar yoluxurlar: Atlar, ronilər, uzunqulaq və qatırlar. Axırıncılar nisbətən az həssasdırlar. Xəstələrdən sağlamlara virus qansoran həşəratlar tərəfindən keçirilir. Bundan başqa virus baytarlıq tədbirləri aparılanda da (iynə, cərrahi alətlər və s.) keçirilə bilər.
Yoluxucu anemiya stasionar xəstəlik kimi bataqlıq, meşəlik ərazilərdə, çay və göl ətraflarında (qansoran həşəratlar çox yayıldığı l:ün) qeyd olunur.
Simptomsuz virusdaşıyıcı atlar serum preparatları istehsal edən biomüəssisələrə düşdükdə, törədicinin mənbəyi kimi böyük təhlükəyə çevrilirlər.
İmmunitet. Yoluxucu anemiya nəticəsində qeyri-steril immunitet inkişaf edir. Orta hesabla yoluxmadan 30 gün sonra xəstələrin qanında antitellər tapılır.
Klinik əlamətləri. Xəstəliyin inkubasiya müddəti 5-93 gündür. Xəstəliyin ildırımvari, iti, yarımiti, xroniki və latent (simptomsuz » risdaşıyıcılıq) gedişli formaları vardır.
Ildırımvari gediş formasına nadir hallarda rast gəlinir. Xəstəliyin bu forması çətin diaqnostika olunur və çox vaxt iti gedişli virus və ya bakterial infeksiyalarla müşahidə olunur.
İti gedişli forma üçün qəfil hərarət yüksəlməsi xarakterik tipdə baş verir. Əvvəlcə temperatur qalxır, uzun müddət yüksək qalır və ya 1-2 gündən sonra enir və 1-3 günlük fasilədən sonra yenidən yüksəlir. Xəstəliyin ilk əlamətləri meydana çıxdıqdan dərhal sonra xəstələrdə zəiflik və tez yorulmalar baş verir. Görünən selikli qişalarda sarılıq, qan sağıntıları qeyd olunur. Bu forma 7-30 gün çəkir, ölüm 80%-dir.
Yarımiti forma iti gedişli formadakı əlamətlərin daha da inkişafı və uzunmüddətli olması ilə səciyyələnir. Bir neçə ağır tutmadan sonra xəstəliyin əlamətləri tədricən itir. Hərarət və ürək fəaliyyəti normallaşır, şişlər çəkilir. Bu dövr bir neçə gündən bir neçə həftəyədək davam edir. Sonra xəstəliyin yenidən ağırlaşması baş verir. 2-3 ay ərzində xəstəlik 1- 2-dən 10 dəfəyədək residiv verə bilər. Xəstəliyin yarmıiti forması heyvanın ölümü ilə nəticələnir və ya xroniki formaya keçir.
Xroniki forma vaxtaşırı qalxan hərarətlə səciyyələnir. Heyvanlar arıqlama və ya xəstəliyin kəskinləşməsi nəticəsində ölürlər.
Latent (gizli) gediş çoxillik simptomsuz virusdaşıyıcılıqla əlaqədardır.
Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Çox vaxt septiki prosesin və anemiya əlamətlərinin inkişaf etməsindən asılı olur.
Yoluxucu anemiyadan ölən atların orqanizmi yarıldıqda selikli qişalarda, seroz örtükdə, dərialtı toxumada və parenximatoz orqanlarda külli miqdarda qan sağıntıları tapılır. Əzələ toxumaları yumşalır, solğunlaşır, qan sızmaları ilə dolur. Böyümüş limfa düyünləri hiperemiyalı və şişkindir. Dalaq normadan bir neçə dəfə böyümüş olur, qanla doludur. Qaraciyər böyümüş, tünd qırmızı rənglidir. Böyrəklər şişkindir.
Xroniki gedişli formada patoloji-anatomik dəyişikliklər iti və yarımiti formaya nisbətən az inkişaf edir. Reaksiya (həddən artıq arıqlama) olduqda, patoloji-anatomik dəyişikliklər çox kəskin şəkildə qeyd olunur.
Diaqnostika. Kompleks göstəricilərə əsasən diaqnoz qoyula bilər. Epizootoloji və klinik məlumatlar, hepatoloji və patomorfoloji müayinələr, laboratoriyada DPR-diffuz prespitasiya reaksiyasmın nəticələri nəzərə alınır. Bunun üçün xüsusi diaqnostikum istifadə olunur.
Yoluxucu anemiyanı yüksək hərarətlə keçən nuttalioz və piroplazmozdan, leptospirozdan fərqləndirmək lazımdır.
Müalicə. Aparılmır.
İmmunitet. Infeksion anemiya zamanı immunitet qeyri-sterildir. Bu səbəbdən də hazırlanmış vaksinlər səmərəli olmamışdır.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Profilaktika tədbirlərinin əsasını virusdaşıyıcı atların vaxtında müəyyən olunması yolu ilə təsərrüfatın sağlamliğına yönəlmiş baytarlıq nəzarəti təşkil edir. DPR vasitəsilə virusdaşıyıcılarm müəyyən edilməsi xəstəliyin yayılmasının qarşısını almağa imkan verir. Bu reaksiya nəticəsində müsbət nəticələr alındıqda
təsərrüfata (ilxıya) məhdudlaşmalar tətbiq olunur. Atların gətirilməsi və təsərrüfatdan çıxarılması qadağan edilir. Bütün heyvanlar klinik baxışdan və seroloji müayinədən keçirilir, yoxlanmaq üçün laboratoriyaya qan serumu göndərilir. DPR mənfi olan atları təcridxanaya salıb, 2-3 həftədən sonra təkrar yoxlayırlar, müsbət olan atları isə kəsimə göndərirlər.
Bütün müsbət reaksiyalı heyvanlar məhv edildikdən və ilxıdakı bütün heyvanlar iki ardıcıl yoxlanmadan sonra mənfi nəticə verdikdə (interval 45 gün) təsərrüfatdan məhdudiyyət götürülür. Yeni baytarlıq- sanitariya tədbirləri həyata keçirilir.
RİNOPNEVMONİYA - ATLARIN VİRUSLU BALASALMASI
İti gedişli kontagioz xəstəlikdir, müxtəlif klinik əlamətlərlə səciyyələnir: tənəffüs orqanlarının, mərkəzi sinir sisteminin, cinsi orqanların pozğunluqları, boğaz atlarda isə balasalma və s.
Törədicisi. Herpesvirus ailəsinə aid olan virusdur. DNT-yə malikdir, yağ məhlullarına (efir, xloroform), temperaturaya, turş mühitə həssasdır. Ölçüləri 120-200 nm-dir.
Epizootologiyası. Atlar və digər təkdırnaqlı heyvanlar həssasdırlar. Törədicinin mənbəyi xəstə heyvanlar hesab olunur.
Törədici sağlam təsərrüfatlara kənardan virusdaşıyıcılar tərəfindən gətirilir. Virus qanda, burun seliyində yayılır, aerogen yolla yoluxur. Balasalma baş verdikdə dölətrafı pərdə və onun tullantılarının tərkibində virus ətrafı çirkləndirir.
Həssas ilxıda bütün heyvanlar az vaxt ərzində tam yoluxurlar, boğaz heyvanlar arasında balasalma yüksək həddə qeyd olunur, çox vaxt ölü və yaşama qabiliyyəti olmayan xəstə balalar doğulur. Balasalma 90%-ə çata bilər ki, bunların əksəri yanvar, fevral, mart aylarında baş verir.
İmmunitet. Balasalan atlarda 2-3 illik immunitet yaranır. Bir illiyədək olan cavanlarda isə immunitet cəmi 1-3 ay davam edə bilər. Sonra- kı dövrdə isə bu heyvanlar bir neçə dəfə yoluxa bilərlər. Xəstəliyin spesifik profilaktikası üçün diri kultural vaksin istifadə olunur.
Klinik əlamətləri. Xəstəliyin aşağıdakı formaları var: respirator, sinir-paralitik, genital.
Genital formada inkubasiya dövrü 2-3 sutka davam edir. Xəstələrin bədən temperaturu 39,5-40,5°C-dək yüksəlir. Konyuktivit inkişaf edir, serozlu rinit, tezləşmiş tənəffüs və nəbz qeyd olunur, qırtlağın divarı şişir, föllikulit, səthi öskürmə əmələ gəlir. İkiımlı infeksiya kimi pnevmoniya və bronxopnevmoniya baş verə bilir.
Rinopnevmoniya virusu nəticəsində balasalma adətən boğazlığm ikinci yarısında - 7-10-cu aylarda baş verir. Bəzi hallarda balasalma 70-80% təşkil edir. Balasalmadan əvvəlki günlərdə atlar sağlam görünür, xəstəlik əlamətləri müşahidə olunmur və balasalma sanki qəflətən baş verir. Balasalmadan əvvəl və sonra iştaha normal saxlanır, temperatur yüksəlmir. Sonun ləngiməsi qeyd olunmur.
Sinir-paralic forması bala salmış heyvanların 1-2%-də rast gəlinir. Bəzi hallarda ətrafların, quyruğun, üz sinirinin paralic və parezləri, ağır hallarda isə letalla nəticələnən ümumi paralic baş verir. Sərbəst xəstəlik kimi bu forma cavan atlarda inkişaf edir.
Genital forma cinsiyyət orqanlarında ekzantema ilə səciyyələnir. Çox vaxt cütləşmə dövründə qeyd edilir.
Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Yuxarı tənəffüs orqanlarının kataral iltihabı, konyuktivit, faringit, follikulit müşahidə olunur. Ağır gedişdə ağciyərlərdə şiş, kataral pnevmoniya, oynaq ətraflarında birləşdirici toxumanın infiltrasiyası baş verir. Görünən selikli qişalar hiperemiyalı, göyümtül tünd qırmızı rəngdə olur. Ağciyərdə, epikardda qan sağıntıları tapılır. Döş boşluğunda ürək kisəsində sarımtıl və ya qırmızı rəngli maye müşahidə olunur. Salınmış balanın qaraciyəri şişkin, tünd rəngli olur. Dalaq böyümür, böyrəklər qanla dolur, yem borusu, mədə və bağırsaqlarda kataral və ya hemorroji iltihab tapılır.
Diaqnostika. Boğaz atlarda balasalma qeyd olunursa, aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirmək lazımdır: Balasalmaların sayının get-gedə çoxalması, salınan balanın yaşı, patoloji-anatomik dəyişikliklər (dərialtı toxumanın şişkinliyi və sarılığı, gözlərin, burunun, ağız boşluğu və mədə-bağırsaq traktı orqanlarının hiperemiyası) və s.
Rinopnevmoniyanın diaqnostikası laboratoriya üsulları əsasında aparılır. Bu xəstəliyi qripdən, viruslu artritdən, paratifli balasalmadan vətoksikozlardan fərqləndirmək lazımdır.
Qrip ilxıda daha sürətlə yayılır, kontagiozluq çox yüksəkdir, quru ağrılı öskürəklə davam edir, balasalma olmur.
Salmonellyoz etiologiyalı balasalmalar boğazlığın müxtəlif dövlərində baş verə bilər və viruslu balasalmalarda rast gəlinməyən döl pərdəsində ləkə və noqtəşəkilli qan sağıntıları, nekroz ocaqlar (xorionda daha çox olur) görünür. Dölün orqanizmində septiki xarakterli dəyişikliklər inkişaf edir. Laboratoriyalarda baladan salmonellalar asanlıqla ayrılır.
Müalicəsi. Konkret müalicə üsulu işlənməyib. Xəstəliyin ilk mərhələlərində hiperimmun antiserum, rekonvalessentlərin qanı və ya serumun yeridilməsi müsbət nəticə verə bilər. İkincili bakterial infeksiyanın inkişaf etməməsi üçün antibiotiklərdən, sulfanilamid preparatlarından istifadə etmək lazımdır.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Xəstəlik baş verdikdə təsərrüfatda qadağalar qoyulur. Atların gətirilməsi və ya aparılmasına icazə verilmir. Bala salmış atlar təcrid edilir, atılan bala, döşəmə materialı yandırılır, bina dezinfeksiya edilir.
Spesifik profilaktika üçün diri və inaktivləşdirilmiş vaksinlərdən istifadə olunur. Vaksin 3-4 ay intervalla iki dəfəyə vurulur. Boğaz atlar boğazlığın 2-3 və 6-7-ci aylarında immunizasiya olunur.
SAQQO (ADENİTİS EGUORUM)
Saqqo atların infeksion xəstəliyi olmaqla temperaturun yüksəlməsi, burun boşluğu və udlağın selikli qişasının kataral irinli iltihabı və regionar limfa düyünlərinin absesi ilə səciyyələnir.
Tarixi məlumat: Saqqo haqqında ilk yazılı məlumat fransalı Zolleyzelə məxsusdur (1664). Viborq və Erdeli XIX əsrin əvvələrində xəstə atın burun axıntısının yoluxduruculuq qabiliyyətini göstərmişlər. 1888-ci ildə Şyuts saqqonun törədicisinin streptokokk olmasını göstərmişdir.
Saqqo dünyanın əksər ölkələrində, xüsusilə soyuq qurşaq zonasındakı ölkələrdə müşahidə edilir.
Azərbaycanda rəsmi olaraq saqqo xəstəliyi haqqında ilk məlumat 1884-cü ilə aiddir.
İqtisadi zərəri: Xəstəlik nəticəsində ölüm orta hesabla 5-6% təşkil edir. Xəstəlik nəticəsində atlar müəyyən müddət iş görmə qabiliyyətini itirir. Həmçinin xəstəliyin ləğvi üçün müalicə-profilaktiki tədbirlərdən istifadə edilir ki, bu da müəyyən qədər maddi vəsaitin sərfinə səbəb olur.
Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi Streptokokkus egui-dir. Saqqo streptokokku spesifik antigen substansiyasına görə güclü hemolitik streptokokk qrupuna aiddir.
Davamlılığı: Saqqo streptokokku irin kütləsində 6 aya qədər, peyində bir ay sağ qalır. Xəstəlik törədicisini günəş şüası 6-8 günə, 700C istilik 1 saata, 85 0C istilik isə 30 dəqiqəyə məhv edir. 1%-li formalin məhlulu, 2%-li natrium qələvisi, 3%-li kreolin emulsiyası törədicini 10-25 dəqiqə ərzində öldürür.
Ezizootoloji xüsusiyyətləri: Xəstəliyə təkdırnaqlı heyvanlar və xüsusilə 6 aylıqdan 5 yaşa qədər atlar həssaslıq göstərir. Dayçalarda və nisbətən yaşlı atlarda xəstəlik nadir hallarda görünür. Yaşlı atların xəstəliyə davamlılığı onunla izah edilir ki, onlar təbii halda, streptokokklara immunizasiya olunur və bu da immunlaşdırıcı subinfeksiya şəklində meydana çıxır.
Körpələr isə immun cismi südəmən dövrdə analarından əldə edir.
İnfeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə və xəstəlikdən sağalmış heyvanlar olmaqla bunlar törədicini burun axıntısı və abses irini ilə ətrafa yayılır. Törədici xəstə heyvanlardan sağlamlara bilavasitə və dolayı kontaktla keçir. Yoluxmuş yem vasitələri, heyvanlara qulluq əşyaları və otlaq sahələrinin xəstəliyin baş verməsində mühüm rolu vardır.
Yoluxma alimentar (yemlə) və aerogen yolla baş verir. Heyvanların antisanitariya vəziyyətində saxlanması xəstəliyin sürətli yayılmasına səbəb olur.
İnfeksiyanın giriş qapısı burun və udlağın selikli qişası hesab edilir. Saqqo ən çox orqanizmin ümumi rezistentliyi aşağı düşdükdə müşahidə edilir. Xəstəlikdə mövsümilik mövcuddur və müxtəlif təbii -iqlim zonalarında müxtəlif fəsillərdə baş verir.
Xəstəliyin baş verməsi və ağır getməsində heyvanların yemlənmə və saxlanma şəraitinin pozulması, xüsusilə atların çox istismar edilməsi, isti mühitdən qəflətən soyuq şəraitə düşməsi, soyuq, ventilyasiyasız binalarda sıx halda saxlanması böyük əhəmiyyətə malikdir. İlk xəstələnmiş heyvanlarda saqqo yüngül gedir, sonra yoluxmuşlarda isə nisbətən ağır getməklə çox vaxt mürəkkəbləşmə nəzərə çarpır. Atlarda saqqo ilə xəstələnmə 7,8-8,7%, ölüm isə 1-7%-ə, mürəkkəbləşmə olduqda isə 16-69%-ə qədər artır.
Patogenezi: Burun boşluğunun selikli qişasına düşmüş törədici limfaya keçir və çənəaltı limfa düyünlərinə gəlir. Törədicinin özünün və onun hasil etdiyi toksinin təsirindən selikli qişanın iltihabı baş verir. Badamcıqlar və çənəaltı limfa düyünləri saqqoya qarşı baryer rolu oynayır.
Əgər orqanizmin rezistentliyi yüksəkdirsə və törədicinin virulentliyi zəifdirsə, patoloji proses limfa düyünlərində inkişaf edə bilmir. Nəticədə heyvanlarda tez bir vaxtda sağalma baş verir.
Orqanizmin rezistentliyi yüksək və xəstəlik törədicisinin virulentliyi kifayət dərəcədə olduqda çənəaltı düyünlərdə iltihabı proses dərinləşir. Nəticədə çoxlu miqdarda irinli fokuslar abses halında birləşir və limfa düyünlərinin toxuması pozulur. Törədicinin toksininin və toxumanın parçalanmış məhsullarının orqanizmə sorulması nəticəsində temperaturun yüksəlməsi, ümumi zəiflik və s. baş verir. Ancaq abses ətrafında birləşdirici toxumadan təşkil olunmuş demarkasiya xəttinin olması sayəsində törədici digər sahələrə keçə bilmir və tədricən sağalma baş verir.
Orqanizmin ümumi rezistentliyi aşağı olduqda isə törədici limfa düyünlərindən limfa vasitəsilə yayılır və qana keçərək septikopiemiya törədir. Nəticədə daxili orqanlarda metastatik iltihablar yaranır və ölüm baş verir.
Gedişi və kliniki əlamətləri: İnkubasiya dövrü dəyişkən olmaqla 1 gündən 15 günə qədər davam edir. Gedişinə görə xəstəlik iti və yarımiti formada və patoloji prosesin inkişaf xüsusiyyətinə görə tipik və atipik formada özünü göstərir. Xəstəliyin genital forması da mövcuddur.
A tipik forma isə abortiv və metastatik formaya bölünür.
Xəstəliyin tipik forması zamanı temperaturun 40-410C-yə qədər yüksəlməsi, ümumi zəiflik, sonra isə udlaq və badamcıqların iltihabı nəticəsində udma aktının pozulması müşahidə edilir. At suyu qəbul edən zamanı çox vaxt burun dəliklərindən geri qayıdır. Udlaq nahiyəsinin palpasiyası zamanı orada yerli temperatur, çənəaltı limfa düyünlərinin böyüməsi hiss edilir.
Burun yolundan əvvəlcə serozlu, sonra isə serozlu-irinli maye axır. Çənəaltı limfa düyünlərinin iltihabının intensivliyi ilə əlaqədar olaraq atın çənəaltı sahəsi tam şişmiş şəkilində görünür. At başını tərpədə bilmir. Bu dövrdə ürək və tənəffüs sisteminin fəaliyyətinin pozulması nəzərə çarpır. Çənəaltı limfa düyünlərinin iltihabı bir neçə gün davam etdikdən sonra şişin bəzi yerlərində fluktasiya sahələri üzə çıxır və düyün cırılır. Cırılma yerində qatı ağımtıl rəngli irin kütləsi axır. Bu dövrdə heyvanın temperatu normaya enir. Abses boşluğu tədricən qranulyasiya (qartmaq) toxuması ilə dolur.
Sağalma dövründə atlarda bir neçə gün poliuriya müşahidə edilir. Xəstəliyin tipik forması 15-20 gün davam edir.
Madyanlarda təbii cütləşmə zamanı saqqonun genital forması da baş verir. Belə forma zamanı balalığın selikli qişasının kataral-irinli iltihabı, mastit, ayğırlarda isə cinsiyyət üzvünün başında və sidikçıxarıcı kanalda kataral-irinli iltihab müşahidə edilir. Qasıq limfa düyünləri böyüyür və orxit nəzərə çarpır.
Saqqonun abortiv forması zamanı çənəaltı limfa düyünlərində irinli prosesin olması və burun boşluğunun selikli qişasının iltihabı və burundan selikli-irinli kütlənin axması, tənəffüsün çətinləşməsi və öskürmə müşahidə edilir. Bu forma 5-7 gün davam etməklə sağalma ilə nəticələnir.
Saqqonun metastatik forması zamanı patoloji proses çənəaltı limfa düyünləri ilə yanaşı, həmçinin qulaq dibi, kürəkönü və diz limfa düyünlərini də zədələyir, oynaqların irinli iltihabı inkişaf edir. Xəstə atlarda udma aktı və tənəffüs pozulur. Çox vaxt abses udlağa açılır və irin kütləsi ağızdan xaricə tökülür. Bəzən qulaq dibi vəzinin irinli iltihabı ilə əlaqədar olaraq, irin kütləsi qırtlağa oradan da ağciyərə düşür, bronxopnevmoniya və aspirasion pnevmoniya baş verir. Mezenterial limfa düyünlərində fluktasiyalı absesləri rektal müayinə ilə təyin etmək olar. Abseslər oynaqlarda, baş beyində, onurğa beynində, böyrəkdə, qaraciyərdə və s. orqanlarda əmələ gəlir. Patoloji prosesin yerindən asılı olaraq atlarda meningit, səsli tənəffüs, artritlər, ətrafların parezi və s. əmələ gəlir. Xüsusilə boyun nahiyəsindəki abseslər qorxulu olmaqla traxeyanı, yem borusunu, vidaci venanı sıxır və heyvanın ölümünə səbəb olur. Mezenteral (bağırsaq) limfa düyünlərinin pozğunluğu nəticəsində həzm prosesi pozulur, heyvanlarda sancı əlamətləri görünür.
Ən ağır forma petexial (qansızma) isitmədir. Xəstəliyin ağır formasında 1 həftəyə ölüm, yüngül gedişində isə 8-14 gün ərzində sağalma baş verir.
Patoloji-anatomik dəyişiklikləri: Xəstəlikdən ölmüş at cəsədi arıq olmaqla burun yolunda irinli axıntı, çənəaltı və udlaq limfa düyünlərinin böyüməsi müşahidə edilir. Bəzən qarın boşluğundakı limfa düyünlərində insan başı böyüklükdə abseslər görmək mümkündür. Ağciyərdə, qaraciyərdə, böyrəkdə, dalaqda və beyində də irinli fokuslar görünür.
Diaqnozu: Əgər xəstəliyin kliniki əlamətləri əsasən tipik formada gedirsə, diaqnoz qoymaq çətin deyil. Yox xəstəlik atipik formada gedirsə diaqnoz qoymaq çətindir. Buna görə də bakterioloji müayinədən istifadə edilir.
Təfriqi diaqnozu: Xəstəliyi manqodan, atların qripindən, irinli rinit və farigitdən təfriq (differensasiya) etmək lazımdır. Manqodan fərqli olaraq saqqodan malleinizasiya və KBR mənfi nəticə verir. Qrip sürətlə yayılmaq qabiliyyətinə malik olmaqla limfa düyünlərində irinli proseslər olmur.
İrinli rinit və faringitdə çənəaltı limfa düyünlərində iltihab olmur və infeksion xüsusiyyətə malik deyil.
Müalicəsi: Xəstə atlar ayrılaraq isti, işıqlı və təmiz havalı binalarda saxlanır və asan həzmə gedən yemlər verilir. Burun boşluğu kalium permanqanat, furasilin və ya natrium hidrokarbonat məhlulları ilə yuyulur. Antibiotiklərdən və sulfanilamid preparatlarından istifadə edilir.
İmmuniteti: Saqqodan sağalmış atlar ömürlük immunitet qazanırlar. Süni şəkildə vaksin və serumlarda immunitet əldə etmək mümkün olmamışdır.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri: Təsərrüfata daxil olmuş sağlam atlar bir ay karantində saxlanılır və müayinə olunur.
Atların yemlənmə və saxlanma şəraitinə ciddi şəkildə fikir verilməli və təsərrüfatlarda baytarlıq-sanitariya tədbirləri yerinə yetirilməlidir.
Təsərrüfatda xəstəlik müşahidə edilddikdə məhdudlaşmalar qoyulur, xəstələr ayrılır və müalicə aparılır. Xəstəlik zamanı cari denzinfeksiya aparılır. Məhdudlaşmalar axırıncı xəstə atın sağalmasından 15 gün keçmiş və dezinfeksiya aparıldıqdan sonra götürülür.
MANQO (MALLEUS)
Manqo təkdırnaqlı heyvanların xronikigedişli infeksion xəstəliyi olub, ağciyərdə, burun boşluğunun selikli qişasında və dəridə irinli yaralara çevrilən spesifik düyünlərin əmələgəlməsi ilə səciyyələnir.
Tarixi məlumat: Manqo haqqında ilk məlumat hələ bizim eradan əvvəl Yunanıstanda Aristotel tərəfindən verilmişdir. Xəstəlik uzun müddət saqqo və epizootik limfangitlə qarışıq salınmışdır. İlk dəfə 1882-ci ildə Leffler və A.Şust tərəfindən xəstəliyin törədicisi aşkar olunmuşdur. 1891-ci ildə rus baytar həkimləri X.İ.Gelman və O.İ.Kalninq manqo kulturasında diaqnostik preparat olan mallein hazırlanmışlar. 1907-ci ildə A.Şuts və Şubert xəstəliyin diaqnostikası üçün KBR təklif etmişlər.
Manqo keçmiş Rusiya və keçmiş SSRİ ərazilərində atlar arasında geniş yayılmış xəstəlik olub. 1940-cı ildə bu xəstəlik sistematik mübarizə nəticəsində tam ləğv olunmuşdur.
Azərbaycanda manqo xəstəliyinin qeyd olunması haqda rəsmi məlumat yoxdur
İqtisadi zərər: Manqonun baş verməsi nəticəsində təsərrüfatlara böyük iqtisadi zərər dəyir. Xəstəliyin müalicəsinin olmaması və insanların həssaslığı ilə əlaqədar xəstə atlar öldürülür. Bundan əlavə karantin tədbirlərinin yerinə yetirilməsinə müəyyən xərclər çəkilir.
Törədicisi: Xəstəliyin törədicisi Actinobacillus mallei вЂ"dir. Manqonun törədicisi aerobdur.
Davamlılığı: Törədici suda, çürüyən üzvi maddələrdə 14-30 günə, burun axıntısında 10-15 günə, sidikdə 4 saata məhv olur. Günəş şüaları törədicini 24 saata, 600C temperaturda 2 saata, 800 C isə 5 dəqiqəyə öldürür.
Manqonun törədicisi dezinfeksiya maddələrinin təsirinə davamsızdır. Beləki xəstəliyin törədicisini 5%-li xlorlu əhəng məhlulu bir saata, 1:1000- süleymani məhlulu bir dəqiqəyə, 3%-li kreolin və 1%-li natrium qələvisi bir saata məhv edir.
Epidemioloji xüsusiyyətləri: Xəstəliyə əsasən təkdırnaqlı heyvanlar həssasdır. Nadir hallarda dəvələr və pişik ailəsinə daxil olan yırtıcı heyvanların xəstəliyə tutulması qeyd olunur. Manqoya insanlar da həssasdır.
İnfeksiyanın törədicisinin mənbəyi xəstə heyvanlardır. Onlar burun və dəri zədələnmələrinin axıntısı ilə ətrafı çirkləndirir. İnfeksiya törədicisinin yayılmasında yoluxmuş yem, su, peyin və s.mühüm rol oynayır. Yoluxma kontakt və alimentar yolla (yemlə) baş verir. Cinsiyyət yolu vasitəsilə də yoluxma mümkündür.
Xəstəlik sporadik və bəzən epizootiya formasında gedir. Otlaq sahəsində manqo infeksiyası gec, tövlə şəraitində isə nisbətən tez inkişaf edir və yayılır. Bunun səbəbi odur ki, xarici mühit faktorları törədicini tez məhv edir və təbii otlaq sahəsində orqanizmin rezistentliyi yüksək olur. Atların sıx və ventilyasiyası olmayan tövlələrdə yerləşdirilməsi xəstəliyin sürətlə yayılmasına səbəb olur.
Manqoya görə stasionar qeyri-sağlam ölkələrdə xəstəlik gizli formada gedir, hətta, bir qrup atlar malleinə reaksiya vermir. Belə atları başqa təbii iqlim zonasına apardıqda və çox istismar etdikdə onlarda xəstəlik kəskinləşir və kliniki əlamətlər meydana çıxır. Xəstəlik ilin bütün fəsillərində müşahidə edilir.
Patogenezi: Törədici orqanizmə daxil olduqdan sonra əvvəlcə limfa sisteminə, sonra isə qana keçir. Bunların bir qismi qan və limfa sistemində məhv olur, digər qismi isə ağciyər və digər orqanların kapilyarlarında çökür. Çökmüş mikrobları limfoid hüceyrələr, xüsusilə mikro və makrofaqlar əhatə edir. Nəticədə manqo düyünü əmələ gəlir. Mikro və makrofaqlar mikrobu udur, ancaq məhv edə bilmir. Əmələ gəlmiş nəhəng hüceyrələr də mikrobu parçalaya bilmir və bunların hamısı nekroza uğrayır. Manqo fokusu ətrafında toplanmış limfoid hüceyrələri birləşdirici toxuma hüceyrələrinə çevrilir və nəticədə düyün birləşdirici toxumadan təşkil olunmuş kapsula içərisinə alınır. Əgər orqanizm belə kapsulanı tez yarada bilirsə o sağalır, yarada bilmirsə patoloji proses inkişaf edir. Bu zaman fokus ətrafında yayılmış infiltrat nəzərə çarpır, buradan törədici limfa və ya qan damarlarına keçərək orqanizmə yayılır və orqanizmdə yeni fokusların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Manqo zamanı temperaturun yüksəlməsi, arıqlıq törədicinin toksini hesabına yaranır. Rezistentliyi aşağı
olan orqanizmdə, ağciyərdə lobulyar-lobar pnevmoniya baş verir və yaranmış kavernalar vərəm kavernalarına bənzəyir.
Atlarda manqo bir neçə gündən bir neçə ilə qədər davam edir, bu dövrdə müəyyən vaxtdan sonra prosesin kəskinləşməsi baş verir. Bu zaman atların temperaturu yüksəlir və bir neçə gündən bir neçə həftəyə qədər davam edir, bu da yeni manqo fokuslarının yaranması ilə əlaqədardır.
Gedişi və kliniki əlamətləri: Xəstəliyin inkubasiya dövrü 3 gündən 3 həftə arasında olur. Gedişinə görə iti, xroniki və latent, patoloji prosesin inkişaf yerinə görə isə şərti olaraq burun, ağciyər və dəri formaları mövcuddur.
İti forma zamanı temperaturun yüksəlməsi, burun və gözün selikli qişasının hiperemiyası, heyvanın ümumi zəifliyi nəzərə çarpır. Xəstəliyin 2-3-cü günündə burnun selikli qişasında xırda sarı rəngli düyünlər əmələ gəlir. Bu düyünlər böyüyərək biri digəri ilə birləşir və nekrotik iltihab baş verir.
Nəticədə ovalvarı, kənarları girinti-çıxıntılı, irinlə dolu yaralar əmələ gəlir. Nekrotiki iltihab nəticəsində burun arakəsməsinin zədələnməsi, burundan qanlı-ixarozlu axıntı və tənəffüsün çətinləşməsi görünür. Xəstəlik nəticəsində regional limfa düyünləri iltihaba uğrayır. Ağciyər prosesə tutulur, ancaq patoloji proses ləng inkişaf etdiyi üçün klinik simptomlar nəzərə çarpmır. İti forma zamanı bəzən budun daxili səthində, pülükdə, xaya torbasında yaralar müşahidə edilir. Manqonun dəri forması zamanı ən çox baş, boyun, ətrafların dərisi üzərində əvvəlcə ağrılı şişlər əmələ gəlir, sonra bunlar sorulur və yerində bərk qabarcıqlar yaranır. Bir neçə gün keçmiş qabarcıqlar partlayır və yerində irinli yaralar əmələ gəlir. Səthi limfa damarları həcmcə böyüyür, sonra yumşalır və partlayır. Xəstəlik iti formada 2-4 həftə davam edir və çox vaxt ölümlə nəticələnir.
Xəstəliyin xroniki forması zamanı periodik olaraq temperaturun yüksəlməsi, ağciyərin emfizeması, burun axıntısı, öskürək və çənəaltı limfa düyünlərinin böyüməsi görünür. Burun boşluğunun selikli qişasında yaralar və ulduzvari sağalmış yara yerləri nəzərə çarpır. Dəri forması zamanı arxa ətraflarda qalınlaşma nəzərə çarpır, bu da atın ayağını fil ayağına bənzədir. Xəstəliyin xroniki forması bir neçə aydan bir neçə ilə qədər davam edir.
Latent (gizli) forma atın bütün ömrü boyu davam edə bilər və spesifik diaqnostika üsulları ilə aşkar edilir.
Patoloji-anatomik dəyişikliklər: Əgər heyvan sağ ikən diaqnozu dəqiqləşdirilibsə, öldükdən sonra onun cəsədinin yarılmasına icazə verilmir. Xəstəliyn gedişi və özünü göstərmə formasından asılı olaraq patolojiвЂ"anatomik dəyişikliklər də müxtəlifdir.
Dərinin üzərində və burun boşluğunda manqo düyünləri, irinli yaralar və çapıq toxumalı sahələr müşahidə edilir. Ağciyərdə inkişafın müxtəlif mərhələlərində olan düyünlər, kavernarlar və nekrotiki fokslar müşahidə olunur. Patoloji dəyişikliklərə qaraciyərdə, dalaqda, limfa düyünlərində rast gəlinir.
Diaqnozu: Xəstəliyə diaqnoz kliniki əlamətlərə əsasən, allergik, seroloji və bakterioloji müayinələr aparmaqla qoyulur.
Allergik müayinə məqsədilə göz, dərialtı sınaqdan istifadə edilir.
Göz malleinizasiyası 5-6 günlük fasilə ilə 2 dəfə aparılır. bunun üçün steril pipetlə konyunktivaya 3-4 damla mallein tökülür. Reaksiyanın nəticəsi 3-6-9 və 24 saatdan sonra yoxlanılır.
Əgər konyunktivada hiperemiya və göz qapaqlarında şişkinlik varsa, irinli sekretin və gözün daxili bucağından şnur şəklində ayrılması nəzərə çarpırsa bu reaksiyanın müsbət olmasını göstərir.
Konyunktivada hiperemiya və şiş varsa, irin kütləsi göz bucağında az miqdarda olması görünürsə bu reaksiyanın şübhəli olmasını göstərir.
Konyunktivanın az qızarması və zəif göz yaşı axması zamanı reaksiya mənfi hesab edilir. Birinci müayinənin nəticəsindən asılı olaraq şübhəli və mənfi nəticəli atlar 5-6 gündən sonra təkrarən malleinizasiya olunmalıdır. Mallein təkrar həmin gözə tökülməli və reaksiyanın nəticəsi əvvəlki kimi oxunmalıdır. Göz sınağı daha dəqiq olmaqla 95%-ə qədər xəstə atların aşkar edilməsinə imkan verir.
Dərialtı sınaq o zaman aparılır ki, gözdə müəyyən xəstəlik olur.
Təfriqi diaqnozu: Xəstəliyi epizootik limfongit, saqqodan təfriq etmək lazımdır. Bəzən hər tiki xəstəliyin manqo ilə birlikdə getməsi nəzərə alınmalıdır. Buna görə də mütləq malleinizasiya və KBR istifadə olunmalıdır.
Saqqo zamanı çənəaltı limfa düyünləri absesinin irini, epizootik limfangit zamanı isə fokus və ya yaranın irini mikroskopiki müayinə edilir.
Saqqoda saqqo streptokokkları, epizootik limfangitdə isə kriptokokklar aşkar edilir.
Müalicəsi: Müalicə aparılmır, xəstə heyvanlar öldürülür.
İmmuniteti: Manqoda infeksion immunitet yaranır. Manqo əleyhinə vaksin və serumun əldə edilməsi mümkün olmamışdır.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri: Keçmiş SSRİ məkanında manqo ləğv edilmişdir. Bunun səbəbi xəstəliyə görə qeyri-sağlam ölkələrlə sərhəd zonasındakı baytarlıq sahə məntəqələrindən xəstəliyin ölkəmizdə yayılmamasını təmin edən tədbirlərdən istifadə edilməlidir.Atçılıq komplekslərinə və təsərrüfatlarına toplanmış atlar mütləq kliniki müayinədən keçirilməli və iki qat göz malleinizasiyası ilə yoxlanmalıdırlar. Təsərrüfata at alınarsa, onlar bir ay karantində saxlanılır, manqoya görə kliniki müayinədən keçirilir və iki dəfə malleinizasiya aparılır. Təlimata uyğun olaraq təsərrüfatda manqo aşkar edilirsə, oradakı bütün atlar mütləq kliniki müayinədən keçirilməli və 5-6 günlük fasilə ilə 2 dəfə oftolmomalleinizasiya aparılmalıdır.Manqo baş verən zaman təsərrüfat qeyri-sağlam hesab edilir və karantin qoyulur. Karantin dövründə atların başqa təsərrüfatlara və sahibkarlara verilməsi, onların qruplaşdırılması qadağan edilir. Kliniki xəstə atlar və kliniki əlamətləri olmayan, lakin malleinizasiya müsbət reaksiya verən heyvanlar öldürülür. Yoluxmaya şübhəli olan atlar hər 15 gündən bir göz malleinizasiya sınağı ilə yoxlanır və 3 dəfə bütün atlar mənfi reaksiya göstərirsə bunlar sağlam hesab edilir.Heyvan binaları və onların ətraf sahələrində mexaniki təmizlik və dezinfeksiya aparılır. Xəstə heyvanlara ayrılmış binalardakı peyin, yem qalıqları toplanaraq yandırılır, şübhəli atların peyini isə biotermik üsulla zərərsizləşdirilir. Heyvanlara qulluq əşyaları 5%-li kreolin emulsiyası ilə dezinfeksiya edilir. At saxlanan binalar 3%-li xlorlu əhəng, 4%-li natrium qələvisi və 20%-li sönmüş əhəng məhlulları ilə dezinfeksiya edilir.
Təsərrüfat xəstəliyə görə o zaman sağlam hesab edilir ki, axırıncı xəstə atın aşkar edilməsi və məhvindən 45 gün keçsin və yekun dezinfeksiya aparılmış olsun.
ATLARIN QRİPİ
Atların qripi itigedişli, həddən artıq kontagioz xəstəlik olub, qısamüddətli temperaturun yüksəlməsi, ümumi zəiflik, konyuktivit, yuxarı tənəffüs yollarının kataral iltihabı və bəzən pnevmoniya ilə səciyyələnir.
Tarixi məlumat: Qrip ilk dəfə 1933-cü ildə Y.E. Kolyakov və D.N.Rojnov tərəfindən qeyd edilmiş, ancaq uzun illər boyu influensa adlandırılmışdır. Əvvəllər xəstəlik Avropa və Amerika qitəsində panzootiya formasında getmiş və böyük iqtisadi zərərə səbəb olmuşdur. Atların qrip virusu 1956-cı ildə keçmiş Çexoslavakiyada aşkar edilmişdir.
1968-1969-cu illərdə qrip pazootiya formasında Avropa ölkələrində və keçmiş SSRİ-nin qərb zonasında müşahidə edilmişdir. İqtisadi zərəri. Atların xəstəliyə kütləvi halda tutlması təsərrüfatın fəaliyyətini pozur. Bəzən qrip digər xəstəliklərlə mürəkkəbləşir, sağalma uzun müddət davam edir və onlar təsərrüfat əhəmiyyətini itirir. Xəstəlik zamanı təsərrüfata karantin qoyulur ki, buna da müəyyən qədər vəsait xərclənir.
Xəstəliyin törədicisi: Xəstəliyin törədicisi virus olmaqla optomiksoviruslar ailəsinə daxildir. Bu virus insanların, quşların və donuzların qrip virusu ilə eyni fiziki quruluşa və kimyəvi tərkibə malikdir. Virusun antigenlik xüsusiyyətinə görə iki tipi: (A-ekvi-1 (Praqa) və (A-ekvi-2)(ABŞ, Mayami) mövcuddur.
Belə ki, A-ekvi-1 1956-cı ildə Çexoslovakiyada O. Sovnova və Tumov tərəfindən, A-ekvi -2 isə ABŞ-da 1963-cü ildə aşkar edilmişdir. Keçmiş SSRİ-də qripin virusu 1969-cu ildə K. P. Yurov və N. N. Kryukov tərəfinqən xəstə atlardan ayrılmışdır.
Virus PNT-li olmaqla tərkibində zülal, hemaqqlütinin və neyraminidaza fermenti mövcuddur. Bu virus atların, eşşəklərin və iribuynuzlu heyvanların eritrositləri ilə aqqlütinasiya verdiyinə görə diaqnostikada HAP və HALP-dan istifadə edilir. Son zamanlar məlum olmuşdur ki, atlar insanları və əksinə, insanlar isə atları yoluxdura bilər. Atların qrip virusu toyuq embrionunda, qaramalın və meyunun böyrəyindən hazırlanmış hüceyrə kulturasında yetişdirilir. Amil fiziki və kimyəvi amillərin təsirinə davamsızdır. Ultrabənövşəyi şüaların təsirindən virus tez aktivləşir. Qurudulmuş materialda virus 3-4 ilə qədər öz həyat fəaliyyətini saxlayır. Soyuğa davamlı olmaqla virus 20oC-də bir neçə ilə qədər sağ qalır. 3%-li karbol turşusu amili 15-20 dəqiqəyə aktivləşdirir.
Epizootoloji xüsusiyyətləri: Xəstəliyə yaşından, cinsindən, cinsiyyətindən asılı olmayaraq atlar tutulur, körpələr daha ağır formada xəstələnirlər.İnfeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə atlar olmaqla,onlar burun axıntısı və öskürmə zamanı xaric edilən hava ilə ətraf mühiti çirkləndirir. Infeksiya törədicisinin yayılmasında amillə çirklənmiş yem, su, peyin, və s. mühüm rol oynayır. Xəstəlik ilin hər fəslində baş verirsə də soyuq və nəmli mühitdə daha çox müşahidə edilir,çünki belə şəraitdə atların ümumi müqaviməti aşağı düşür və xəstəliyə həssaslığı yüksəlir. Atların qripi epizootiya və bəzən isə panzootiya formasında gedir və letallıq orqanizmin fizioloji vəziyyəti və xəstəliyin gedişindən asılı olaraq 0,5-10%-ə bərabər olur.
Patogenez: Virus orqanizmə yuxarı tənəffüs yolları vasitəsilə daxil olur və silindrik epiteli hüceyrələrinə keçir. Burada virus sürətlə çoxalır və silindrik epiteli hüceyrələrinin nekrozuna səbəb olur. Zədələnmiş hüceyrədən virus yeni hüceyrələrə keçir və nəticədə böyük sahəli iltihab törədir. Virus çox vaxt bronx və alveollara keçir və tənəffüs zamanı xarici mühitə ixrac edilir. Amilin toksiki təsiri nəticəsində sinir və ürək-damar sisteminin fəaliyyəti pozulur. Orqanizmin ümumi davamlılığının aşağı düşməsi nəticəsində sekundar bakterial mikrofloranın inkişafı baş verir. Qrip virusunun və sekundar mikrofloranın orqanizmə təsiri nəticəsində orqanizmin cavab reaksiyası meydana çıxır. Qrip infeksiyası ilə mübarizədə endogen interferon əsasdır.
Xəstəliyin yüngül gedişi zamanı patoloji proses kəskin olmur və baş verən dəyişikliklər tez bərpa olunur. Ağır gedişində isə heyvanlarda qripli pnevmoniya və toksikoz əlamətləri müşahidə edilir. Qrip virusu toksiki xassəyə malik olduğu üçün sinir reseptorlarına təsir edir, nəticədə mərkəzi sinir sistemi təzyiq altında olur. Ona görə də heyvanlarda ümumi düşgünlük, leykopeniya və ya leykositlərin faqositar fəallığının zəifləməsi baş verir. Əksər hallarda virusun orqanizmdə olması ilə əlaqədar olaraq buna qarşi spesifik immun cisimlərin və interferonun yaranması, leykositlərin miqdarının artması müşahidə edilir ki,bu da atların sağlamlığına səbəb olur.
Gedişi və kliniki əlamətlər: Xəstəliyin inkubasiya dövrü 1-6 gün davam etməklə əvvəlcə heyvanlarda rinit və quru öskürək nəzərə çarpır. İştah pozulur, burundan və gözdən selikli maye axır, göz qapaqları şişir və belə atlar işıqdan qorxurlar. Xəstə atların udlaq və qırtlaq nahiyyəsi ağrılı olur. Atlarda öskürək zamanı onlar başını aşağı əyir və burun yolundan qatı selikli kütlə axır.
Atlarda residivli isitmə nəzərə çarpır. Remissiyalar arasındakı müddət 2-3 gün, bəzən isə 5-7 günə bərabər olur.
Ağciyərin auskultasiyası zamanı çox vaxt bronxiat tənəffüsə keçən güclənmiş vezikulyar tənəffüs eşidilir. Ürəyin fəaliyyəti pozulur, aritmiya və ürək tonuslarının ikiləşməsi baş verir. Qanın müayinəsi zamanı atlarda leykositoz eritrositlərin və hemoqlobulinin miqdarının azalması və EÇS-nin çoxalması aşkar edilir.
Xəstəlik nəticəsində bəzi madyanlarda balaatma da baş verir. Belə hal ən çox boğazlığın 4-5 aylığında heç bir patoloji dəyişiklik görülmədən müşahidə edilir. Qrip atlarda çox vaxt xoşxassəli gedişə malik olmaqla əksərən sağalma ilə nəticələnir. Ancaq belə atlardan ürək fəaliyyətinin pozulması nəticəsində uzun müddət istifadə oluna bilmir.
Xəstə atlarda, bundan əlavə, mədə-bağırsaq sisteminin pozğunluğu, gövdənin bəzi nahiyyələrində şişlər və madyanlarda isə balalığın selikli qışasının kataral iltihabı müşahidə edilir. Bəzən qrip bakterial mikroflora ilə mürəkkəbləşir ki, bu zaman plevropnevmaniya baş verir.Qripin mürəkkəbləşməsi nəticəsində gözün buynuz təbəqəsinin bozarması və irit baş verir. Bəzən isə iti nefrit, sidik yollarının iltihabı simptomları nəzərə çarpır. Xəstəlikdə leqallıq 2-2,5% -ə bərabərdir.
Patoloji-anatomik dəyişikliklər: Qripdən ölüm yalnız ağır formada mürəkkəbləşmələr zamanı baş verir. Ölmüş heyvanlarda yuxarı tənəffüs yollarının və gözün kataral iltihabı görünür. Dərialtı toxumada şiş və qan sağıntıları olur. Əgər atlar bronxopnevmoniya nəticəsində ölübsə, ağciyərdə müxtəlif böyüklükdə pnevmoniya sahələri, bronxların selikli-irinli mayenin toplanması, bronxial limfa düyünlərinin böyüməsi və plevrit müşahidə edilir.
Qaraciyər və böyrəklərdə durğunluq, miokardın baş və mədə -bağırsaq sisteminin selikli qişasının iltihablı olması görünür. Baş və boyun nahiyyəsinin limfa düyünləri böyüməklə bunlarda serozlu iltihab nəzərə çarpır.
Diaqnoz: Atların qripinə diaqnoz qoymaq üçün onun epizootoloji xüsusiyyətləri, kliniki əlamətləri nəzərə alınır və həmişə virusoloji müayinədən istifadə edilir. Bunun üçün xəstə heyvanın burun seliyi, öldükdən sonra isə tənəffüs yollarının selikli qişasının kəsiyi buzla birlikə laboratoriyaya göndərilir. Burun yolunun seliyini götürmək üçün həmin boşluğu steril Xenks məhlulu və ət- peptonlu bulyon ilə yuyurlar və burun yolundan axan mayeni flakonla götürürlər. Seliyi burun yolundan hım də steril tamponla götürmək olar. Laboratoriyaya daxil olmuş material virusoloji müayinədən keçirilir.
Təfriqi diaqnoz: Xəstəliyi rinopnevmoniya, saqqo və viruslu arteritdən təfriq etmək lazımdır.
Rinopnevmoniya 3 həftədən 4 aylığa qədər dayçalarda tənəffüs yollarının iltihabını, madyanlarda isə balasalma törədir. Viruslu arteritdə ətrafların şişi, əzələ zəifliyi, ümumi düşgünlük, konyuktivit və balasalma müşahidə edilir.
Saqqo zamanı yuxarı tənəffüs yollarının kataral irinli iltihabından əlavə çənəaltı və udlaqarası limfa düyünlərində abseslər və bunların müayinəsi zamanı saqqo streptokokkları aşkar edilir.
Müalicə: Xəstə heyvanların yemlənmə və saxlanma şəraiti yaxşılaşdırılmalıdır. Burun boşluğunu 1:5000 furasilin məhlulu ilə yumaq lazımdır. Bəlğəmgətirici dərmanlardan ammonium-xlorid hər başa 10 q miqdarında istifadə edilir. Ürək fəaliyyətini nizamlayan dərmanlar tətbiq edilir.
Ağciyərin iltihabı zamanı ekmonovitosilin hər başa 1-1,5 TB hesabı ilə gündə bir dəfə əzələarasına vurulur və sulfanilamid preparatları ümumi qəbul edilmiş dozada işlədilir. Son zamanlar atların qripinin müalicəsi üçün amantadin və onun digər birləşmələrindən istifadə edilir.
İmmunitet: Xəstələnmiş atların qanında komplementləşdirici və virusneytrallaşdırıcı antitellər aşkar edilir ki, bunlarında ən yüksək titri xəstəliyin 3-4 həftəsində müşahidə edilir. İmmun analardan alınmış balalarda qeyri-fəal immunitet yaranır ki, bu da müəyyən müddət ərzində onları xəstəlikdən qoruyur. Xəstəliyin spesifik prifilaktikası üçün ölkəmizdə inaktivləşdirilmiş polivalent vaksindən istifadə edilir. Vaksin həm dayçalara və həm də yaşlı atlara 4-6 həftəlik fasilə ilə 2 dəfə vurulur. İmmunitet 2-ci peyvənddən 2 həftə keçmiş yaranır və 4-6 ay davam edir.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri: Qripin profilaktikası üçün təsərrüfata gətirilmiş atlar 1 ay karantində saxlanmalıdır. Heyvanlar normal yemləmə və saxlanma şəraitində olmalıdır. Təsərrüfatda xəstəlik baş verdikdə karantin qoyulur, xəstə atlar ayrılaraq müalicə edilir. Digər atlar isə baytarlıq nəzrətində olmalı və vaksinasiya edilməlidir. Təsərrüfatda hər 10 gündən bir cari dezinfeksiya aparılmalıdır. Xəstə və xəstəliyə şübhəli atlar yüngül işlərdə işlədilməlidir.
Təsərrüfatdan karantin axırıncı sağamadan 15 gün keçmiş və son dezinfeksiya apaıldıqdan sonra götürülür.
