Atların Xəstəlikləri
SAQQO (ADENİTİS EGUORUM)
Saqqo atların infeksion xəstəliyi olmaqla temperaturun yüksəlməsi, burun boşluğu və udlağın selikli qişasının kataral irinli iltihabı və regionar limfa düyünlərinin absesi ilə səciyyələnir.
Tarixi məlumat: Saqqo haqqında ilk yazılı məlumat fransalı Zolleyzelə məxsusdur (1664). Viborq və Erdeli XIX əsrin əvvələrində xəstə atın burun axıntısının yoluxduruculuq qabiliyyətini göstərmişlər. 1888-ci ildə Şyuts saqqonun törədicisinin streptokokk olmasını göstərmişdir.
Saqqo dünyanın əksər ölkələrində, xüsusilə soyuq qurşaq zonasındakı ölkələrdə müşahidə edilir.
Azərbaycanda rəsmi olaraq saqqo xəstəliyi haqqında ilk məlumat 1884-cü ilə aiddir.
İqtisadi zərəri: Xəstəlik nəticəsində ölüm orta hesabla 5-6% təşkil edir. Xəstəlik nəticəsində atlar müəyyən müddət iş görmə qabiliyyətini itirir. Həmçinin xəstəliyin ləğvi üçün müalicə-profilaktiki tədbirlərdən istifadə edilir ki, bu da müəyyən qədər maddi vəsaitin sərfinə səbəb olur.
Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi Streptokokkus egui-dir. Saqqo streptokokku spesifik antigen substansiyasına görə güclü hemolitik streptokokk qrupuna aiddir.
Davamlılığı: Saqqo streptokokku irin kütləsində 6 aya qədər, peyində bir ay sağ qalır. Xəstəlik törədicisini günəş şüası 6-8 günə, 700C istilik 1 saata, 85 0C istilik isə 30 dəqiqəyə məhv edir. 1%-li formalin məhlulu, 2%-li natrium qələvisi, 3%-li kreolin emulsiyası törədicini 10-25 dəqiqə ərzində öldürür.
Ezizootoloji xüsusiyyətləri: Xəstəliyə təkdırnaqlı heyvanlar və xüsusilə 6 aylıqdan 5 yaşa qədər atlar həssaslıq göstərir. Dayçalarda və nisbətən yaşlı atlarda xəstəlik nadir hallarda görünür. Yaşlı atların xəstəliyə davamlılığı onunla izah edilir ki, onlar təbii halda, streptokokklara immunizasiya olunur və bu da immunlaşdırıcı subinfeksiya şəklində meydana çıxır.
Körpələr isə immun cismi südəmən dövrdə analarından əldə edir.
İnfeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə və xəstəlikdən sağalmış heyvanlar olmaqla bunlar törədicini burun axıntısı və abses irini ilə ətrafa yayılır. Törədici xəstə heyvanlardan sağlamlara bilavasitə və dolayı kontaktla keçir. Yoluxmuş yem vasitələri, heyvanlara qulluq əşyaları və otlaq sahələrinin xəstəliyin baş verməsində mühüm rolu vardır.
Yoluxma alimentar (yemlə) və aerogen yolla baş verir. Heyvanların antisanitariya vəziyyətində saxlanması xəstəliyin sürətli yayılmasına səbəb olur.
İnfeksiyanın giriş qapısı burun və udlağın selikli qişası hesab edilir. Saqqo ən çox orqanizmin ümumi rezistentliyi aşağı düşdükdə müşahidə edilir. Xəstəlikdə mövsümilik mövcuddur və müxtəlif təbii -iqlim zonalarında müxtəlif fəsillərdə baş verir.
Xəstəliyin baş verməsi və ağır getməsində heyvanların yemlənmə və saxlanma şəraitinin pozulması, xüsusilə atların çox istismar edilməsi, isti mühitdən qəflətən soyuq şəraitə düşməsi, soyuq, ventilyasiyasız binalarda sıx halda saxlanması böyük əhəmiyyətə malikdir. İlk xəstələnmiş heyvanlarda saqqo yüngül gedir, sonra yoluxmuşlarda isə nisbətən ağır getməklə çox vaxt mürəkkəbləşmə nəzərə çarpır. Atlarda saqqo ilə xəstələnmə 7,8-8,7%, ölüm isə 1-7%-ə, mürəkkəbləşmə olduqda isə 16-69%-ə qədər artır.
Patogenezi: Burun boşluğunun selikli qişasına düşmüş törədici limfaya keçir və çənəaltı limfa düyünlərinə gəlir. Törədicinin özünün və onun hasil etdiyi toksinin təsirindən selikli qişanın iltihabı baş verir. Badamcıqlar və çənəaltı limfa düyünləri saqqoya qarşı baryer rolu oynayır.
Əgər orqanizmin rezistentliyi yüksəkdirsə və törədicinin virulentliyi zəifdirsə, patoloji proses limfa düyünlərində inkişaf edə bilmir. Nəticədə heyvanlarda tez bir vaxtda sağalma baş verir.
Orqanizmin rezistentliyi yüksək və xəstəlik törədicisinin virulentliyi kifayət dərəcədə olduqda çənəaltı düyünlərdə iltihabı proses dərinləşir. Nəticədə çoxlu miqdarda irinli fokuslar abses halında birləşir və limfa düyünlərinin toxuması pozulur. Törədicinin toksininin və toxumanın parçalanmış məhsullarının orqanizmə sorulması nəticəsində temperaturun yüksəlməsi, ümumi zəiflik və s. baş verir. Ancaq abses ətrafında birləşdirici toxumadan təşkil olunmuş demarkasiya xəttinin olması sayəsində törədici digər sahələrə keçə bilmir və tədricən sağalma baş verir.
Orqanizmin ümumi rezistentliyi aşağı olduqda isə törədici limfa düyünlərindən limfa vasitəsilə yayılır və qana keçərək septikopiemiya törədir. Nəticədə daxili orqanlarda metastatik iltihablar yaranır və ölüm baş verir.
Gedişi və kliniki əlamətləri: İnkubasiya dövrü dəyişkən olmaqla 1 gündən 15 günə qədər davam edir. Gedişinə görə xəstəlik iti və yarımiti formada və patoloji prosesin inkişaf xüsusiyyətinə görə tipik və atipik formada özünü göstərir. Xəstəliyin genital forması da mövcuddur.
A tipik forma isə abortiv və metastatik formaya bölünür.
Xəstəliyin tipik forması zamanı temperaturun 40-410C-yə qədər yüksəlməsi, ümumi zəiflik, sonra isə udlaq və badamcıqların iltihabı nəticəsində udma aktının pozulması müşahidə edilir. At suyu qəbul edən zamanı çox vaxt burun dəliklərindən geri qayıdır. Udlaq nahiyəsinin palpasiyası zamanı orada yerli temperatur, çənəaltı limfa düyünlərinin böyüməsi hiss edilir.
Burun yolundan əvvəlcə serozlu, sonra isə serozlu-irinli maye axır. Çənəaltı limfa düyünlərinin iltihabının intensivliyi ilə əlaqədar olaraq atın çənəaltı sahəsi tam şişmiş şəkilində görünür. At başını tərpədə bilmir. Bu dövrdə ürək və tənəffüs sisteminin fəaliyyətinin pozulması nəzərə çarpır. Çənəaltı limfa düyünlərinin iltihabı bir neçə gün davam etdikdən sonra şişin bəzi yerlərində fluktasiya sahələri üzə çıxır və düyün cırılır. Cırılma yerində qatı ağımtıl rəngli irin kütləsi axır. Bu dövrdə heyvanın temperatu normaya enir. Abses boşluğu tədricən qranulyasiya (qartmaq) toxuması ilə dolur.
Sağalma dövründə atlarda bir neçə gün poliuriya müşahidə edilir. Xəstəliyin tipik forması 15-20 gün davam edir.
Madyanlarda təbii cütləşmə zamanı saqqonun genital forması da baş verir. Belə forma zamanı balalığın selikli qişasının kataral-irinli iltihabı, mastit, ayğırlarda isə cinsiyyət üzvünün başında və sidikçıxarıcı kanalda kataral-irinli iltihab müşahidə edilir. Qasıq limfa düyünləri böyüyür və orxit nəzərə çarpır.
Saqqonun abortiv forması zamanı çənəaltı limfa düyünlərində irinli prosesin olması və burun boşluğunun selikli qişasının iltihabı və burundan selikli-irinli kütlənin axması, tənəffüsün çətinləşməsi və öskürmə müşahidə edilir. Bu forma 5-7 gün davam etməklə sağalma ilə nəticələnir.
Saqqonun metastatik forması zamanı patoloji proses çənəaltı limfa düyünləri ilə yanaşı, həmçinin qulaq dibi, kürəkönü və diz limfa düyünlərini də zədələyir, oynaqların irinli iltihabı inkişaf edir. Xəstə atlarda udma aktı və tənəffüs pozulur. Çox vaxt abses udlağa açılır və irin kütləsi ağızdan xaricə tökülür. Bəzən qulaq dibi vəzinin irinli iltihabı ilə əlaqədar olaraq, irin kütləsi qırtlağa oradan da ağciyərə düşür, bronxopnevmoniya və aspirasion pnevmoniya baş verir. Mezenterial limfa düyünlərində fluktasiyalı absesləri rektal müayinə ilə təyin etmək olar. Abseslər oynaqlarda, baş beyində, onurğa beynində, böyrəkdə, qaraciyərdə və s. orqanlarda əmələ gəlir. Patoloji prosesin yerindən asılı olaraq atlarda meningit, səsli tənəffüs, artritlər, ətrafların parezi və s. əmələ gəlir. Xüsusilə boyun nahiyəsindəki abseslər qorxulu olmaqla traxeyanı, yem borusunu, vidaci venanı sıxır və heyvanın ölümünə səbəb olur. Mezenteral (bağırsaq) limfa düyünlərinin pozğunluğu nəticəsində həzm prosesi pozulur, heyvanlarda sancı əlamətləri görünür.
Ən ağır forma petexial (qansızma) isitmədir. Xəstəliyin ağır formasında 1 həftəyə ölüm, yüngül gedişində isə 8-14 gün ərzində sağalma baş verir.
Patoloji-anatomik dəyişiklikləri: Xəstəlikdən ölmüş at cəsədi arıq olmaqla burun yolunda irinli axıntı, çənəaltı və udlaq limfa düyünlərinin böyüməsi müşahidə edilir. Bəzən qarın boşluğundakı limfa düyünlərində insan başı böyüklükdə abseslər görmək mümkündür. Ağciyərdə, qaraciyərdə, böyrəkdə, dalaqda və beyində də irinli fokuslar görünür.
Diaqnozu: Əgər xəstəliyin kliniki əlamətləri əsasən tipik formada gedirsə, diaqnoz qoymaq çətin deyil. Yox xəstəlik atipik formada gedirsə diaqnoz qoymaq çətindir. Buna görə də bakterioloji müayinədən istifadə edilir.
Təfriqi diaqnozu: Xəstəliyi manqodan, atların qripindən, irinli rinit və farigitdən təfriq (differensasiya) etmək lazımdır. Manqodan fərqli olaraq saqqodan malleinizasiya və KBR mənfi nəticə verir. Qrip sürətlə yayılmaq qabiliyyətinə malik olmaqla limfa düyünlərində irinli proseslər olmur.
İrinli rinit və faringitdə çənəaltı limfa düyünlərində iltihab olmur və infeksion xüsusiyyətə malik deyil.
Müalicəsi: Xəstə atlar ayrılaraq isti, işıqlı və təmiz havalı binalarda saxlanır və asan həzmə gedən yemlər verilir. Burun boşluğu kalium permanqanat, furasilin və ya natrium hidrokarbonat məhlulları ilə yuyulur. Antibiotiklərdən və sulfanilamid preparatlarından istifadə edilir.
İmmuniteti: Saqqodan sağalmış atlar ömürlük immunitet qazanırlar. Süni şəkildə vaksin və serumlarda immunitet əldə etmək mümkün olmamışdır.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri: Təsərrüfata daxil olmuş sağlam atlar bir ay karantində saxlanılır və müayinə olunur.
Atların yemlənmə və saxlanma şəraitinə ciddi şəkildə fikir verilməli və təsərrüfatlarda baytarlıq-sanitariya tədbirləri yerinə yetirilməlidir.
Təsərrüfatda xəstəlik müşahidə edilddikdə məhdudlaşmalar qoyulur, xəstələr ayrılır və müalicə aparılır. Xəstəlik zamanı cari denzinfeksiya aparılır. Məhdudlaşmalar axırıncı xəstə atın sağalmasından 15 gün keçmiş və dezinfeksiya aparıldıqdan sonra götürülür.
