QOYUNLARIN İNFEKSİON KATARAL İSİTMƏSİ

QOYUNLARIN İNFEKSİON KATARAL İSİTMƏSİ

Qoyunların infeksion kataral isitməsi infeksion xəstəlik olub, isitmə, ağız, burun və bağırsağın selikli qişasının iltihabı, dilin şişməsi, skelet əzələlərinin zədələnmələri, dırnağın iltihabı, boğaz heyvanlarda balasalma və bəzən eybəcər bala doğumu ilə səciyyələnir.

Tarixi məlumat. Xəstəlik ilk dəfə Cənubi Afrikada 1876-cı ildə qoyunlarda, sonra isə iribuynuzlu heyvanlarda qeyd olunmuşdur. Xəstəliyin törədicisi 1905-ci ildə Teylor tərəfindən aşkar edilmişdir. Hal-hazırda xəstəliyə Afrika, Avropa, Asiya və Amerika qitəsində də təsadüf edilir.

İqtisadi zərər. Xəstəlik nəticəsində təsərrüfatlara iqtisadi zərər dəyir. Çünki infeksion kataral isitmə sürətli yayılma qabiliyyətinə və yüksək letallığa malikdir. Bundan əlavə xəstə heyvanlarda arıqlıq, yun məhsuldarlığının və onun keyfiyyətinin aşağı düşməsi baş verir.

Törədicisi. Amil RNT-li virus olmaqla orbiviruslar cinsinə aiddir. Virusun ölçüsü 68 nm-ə bərabərdir. Hazırda virusun 20 seroloji variantı mövcuddur.

Xəstə heyvanların qanından, toxuma mayesindən və daxili orqanlarından virus ayırmaq mümkündür. Virusu toyuq embrionunda, toxuma kulturularında, 1-2 günlük siçanlarda yetişdirmək mümkündür.

Davamlılığı. Virus xarici mühitdə uzun müddət yaşayır. Otaq temperaturu şəraitində konservləşdirilmiş qanda 25 ilə qədər sağ qalır.

Termiki təsirlərə davamsız olmaqla 60°C-də 5 dəqiqəyə məhv olur. Turşu, qələvi və xlorlu birləşmələr virusu qısa müddətdə inaktivləşdirir.

Epizootoloji xüsusiyyətləri. Xəstəliyin törədicisinə qoyunlar, xüsusilə merinos cinsli qoyunlar daha çox həssasdır. Bundan əlavə qaramal, keçilər, antiloplar və gəmiricilər də həssasdır. Bunlarda xəstəlik simptomsuz, latent formada gedir.

İnfeksion kataral isitmə epizootiya formasında getməklə sürünün yarıdan çoxunu əhatə edir. Xəstəlik mövsümilik xarakteri daşıyır, ən çox yayda yağmurlu havalarda xəstəlik baş verir. Xəstəliyin yayılmasında həşəratlar mühüm rol oynayır. Həşərat olmadıqda xəstəliyin yayılması mümkün deyil.

İnfeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə heyvanlar hesab olunur. Bundan əlavə xəstəlikdən sağalmış heyvanlarda virus 4 aya qədər orqanizmdə qalır və müxtəlif yollarla xarici mühitə yayılır. Epizootiyalararası dövrdə virus əsasən iribuynuzlu heyvanlarda və vəhşi gövşəyən heyvanlarda saxlanır ki, nəticədə stasionarlıq vəziyyəti yaranır. Təbiətdə xəstəlik törədicisinin ehtiyat mənbəyi kimi yoluxmuş iribuynuzlu heyvanlar və antiloplar mühüm rol oynayır.

Patogenez. Orqanizmə daxil olmuş amil həzm üzvlərinin selikli qişasının epiteli hüceyrələrində və daxili orqanlarda çoxalaraq orqanizmdə maddələr mübadiləsinin pozğunluğuna səbəb olur. Virus ən çox yoluxmanın 5-11-ci günlə- rində daxili orqanlarda, limfa düyünlərində və qanda nəzərə çarpır. 35-40 gündən sonra isə daxili orqanlarda olmur. Boğaz heyvanlarda virus köbəkciyəsi vasitəsilə dölə keçir, onun zədələnmələrini törədir ki, nəticədə balasalma və qüsurlu bala doğulur. Bundan əlavə virus skelet əzələlərini zədələdiyi üçün heyvanlarda möhkəm yorğunluq müşahidə olunur. Virusun təsirindən dəri kaqşlyarlarının sıxılması nəticəsində qanın dəriyə axması zəifləyir və bununla əlaqədar olaraq yunun tökülməsi baş verir.

Gedişi kliniki əlamətləri. Təbii xəstələnmə zamanı inkubasiya dövrü I həftəyə qədər, süni yoluxmada isə 2-4 günə qədərdir. Qoyunlarda xəstəlik iti, yarımiti gedişli və abortiv formada müşahidə edilir.

İtigediş zamanı temperaturun qısamüddətli yüksəlməsi ağız və burun boşluğu selikli qişasının hiperemiyası, ağızdan maye axması, burundan qanla qarışıq selikli-irinli axıntı müşahidə edilir. Dodaq, damaq və dilin şişkinləşməsi, yara və eroziya nəzərə çarpır. heyvanlarda dil tünd qırmızıdan bənövşəyi rəngə qədər dəyişilir ki, buna da göy dil xəstəliyi deyirlər. Xəstəlik davam etdikcə tədricən burun axıntısı irinə çevrilir, onun yollarında quruyur və buna görə də tənəffüs çətinləşir. Sonradan gözdə, çənəaltı sahədə, qulaq nahiyəsində şişkinlik əmələ gəlir və tədricən boyun və döş hissəsinə yayılır. Çox vaxt ağciyərin iltihabı, qanlı ishal, dəri üzərində çatlar və ətrafların zədələnmələri nəticəsində axsaqlıq müşahidə edilir. həzm sisteminin pozğunluğu nəticəsində heyvanlarda arıqlama, yunun tökül məsi görünür. Xəstəliyin itigedişi əsasən ölümlə nəticələnir.

Yarımiti gediş zamanı kliniki əlamətlər itigedişdə olduğu kimidir. heyvanda şiddətli arıqlama nəticəsində tam taqətdən düşmə və boyunun əyilməsi görünür. Ətrafların zədələnməsi nəticəsində axsaqlıq, dırnaq nahiyəsinin irinli iltihabı nəticəsində dırnaq başmağının qopub düşməsi nəzərə çarpır. Xəstəlik yaya qədər davam etməklə tədricən sağalma ilə nəticələnir, ancaq ətrafların ağır formalı zədələnməsi zamanı heyvanlar təsərrüfat əhəmiyyətini itirdiyinə görə çıxdaş edilir.

Abortiv forma zamanı isitmə, ağız boşluğunun selikli qişasının səthi iltihabı və qısa müddətdə sağalma baş verir. Xəstəliyin bu forması əsasən iribuynuzlu heyvanlarda müşahidə edilir.

Bəzən iribuynuzlu heyvanlarda közdə iltihab, ağızsuyu ifrazatının artması, ağız və burun boşluğu selikli qişasının hiperemiyası və temperaturun yüksəlməsi müşahidə edilir. Belə heyvanların burun aynasında, dodaqda, damaqda, ətraflarda və yelin üzərində yaralar görünür. Dil şişərək ağızdan kənara çıxır və udma aktı tam pozulur. Boğaz heyvanlarda balasalma və qüsurlu balaların doğulması nəzərə çarpır.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Xarakterik dəyişiklər həzm sistemi üzvlərində görünür. Ağız boşluğu və dilin selikli qişasının hiperemiyası, şişkinliyi, sianozluğu və qan sağıntıları nəzərə çarpır. Dodaq, dil və damaqda eroziya və yaralar görünür. Boyun, kürək və köks nahiyəsinin dərialtı toxumasında hiperemiyalı sahələr aşkar edilir. Skelet əzələsində, ürəkdə, tənəffüs üzvlərinin və sidik yollarının selikli qişasında, nazik bağırsaq sistemində çoxlu miqdarda qan sağıntıları görünür.

Diaqnoz. Xəstəliyə diaqnoz qoymaq üçün onun epizootoloji xüsusiyyətləri, kliniki əlamətləri və patoloji-anatomik dəyişikliklər nəzərə alınır. Diaqnozun dəqiqləşdirilməsi üçün virusoloji müayinələr aparılır. Patoloji materialdan virusun ayrılması üçün hüceyrə kulturası, toyuq embrionu və siçanların intraserebral yoluxdurulmasından istifadə edilir. Bəzən sağlam qoyunların patoloji materialla yoluxdurulması aparılır. Bunun üçün xəstə heyvanın qanından 10 ml götürülərək sağlam heyvanın venasına yeridilir və infeksion kataral isitmənin simptomları görünürsə diaqnoz təsdiq edilir.

Bundan başqa diaqnoz məqsədilə KBR, DPR və İFR istifadə edilir.

Təfriqi diaqnoz. Xəstəliyi dabaqdan, yaman kataral isitmədən, nekrobakteriozdan və kontakioz ektimadan təfriq etmək lazımdır.

 Dabaqda yüksək kontakiozluq, aftaların olması və virussloji müayinlərin nəticələri əsas götürülür.

Yaman kataral isitmə ilə qoyunlar nadir hallarda xəstələnir, köz və yuxarı tənəffüs yollarında iltihab gedir.

Nekrobakteriozla qoyunlardan əlavə dikər növ heyvanlar da xəstələnir. Bakterioloji müayinə zamanı Vas1. pesqorho- qşp aşkar edilir.

Kontakioz ektima zamanı, kontakiozluq, dəri örtüyü və selikli qişaların pustulyozlu zədələnmələri müşahidə edilir, həmçinin quzu və adadovşanları üzərində bioloji sınaq qoyulur.

Müalicə. Effektli müalicə vasitələri yoxdur. Ağız və burun yolunu dezinfeksiyaedici maddələrin zəif məhlulları ilə yumalı və heyvanlara yumşaq, tez həzmolunan yemlər verilməlidir.

İmmunitet. Xəstəliyi keçirmiş heyvanlarda uzunmüddətli və yüksəkgərginlikli immunitet yaranır. Xəstə heyvanların qanında komilementbirləşdirici, presipitinləşdirici və virusneytrallaşdırıcı antitellər yaranır. İmmun qoyunlardan alınmış quzular 3 aya qədər xəstəliyin törədicisinə davamlı olur.

Xaricdə infeksion kataral isitməyə qarşı 1906-cı ildə Teyler tərəfindən və 1940-cı ildə isə Aleksandr tərəfindən, ölkəmizdə isə V. A. Serkeyev tərəfindən inaktivləşmiş vaksin hazırlanıb və qoyunçuluq təsərrüfatlarında istifadə edilir. Peyvənddən sonra yaranan immunitet I ilə qədər davam edir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. İnfeksion kataral isitmə ölkəmizdə hələlik olmadığına körə sərhəd zonalarda xaricdən alınmış heyvanlar ciddi şəkildə bu xəstəliyə görə seroloji virusoloji müayinə üsulları ilə yoxlanmalıdır. Xəstəliyə görə qeyri-sağlam zonalarda həssas heyvanlar vaksinasiya edilməlidir.

Xəstəliyin profilaktikası məqsədilə həşəratlara qarşı mübarizə aparılmalıdır. Əvvəllər xəstəliyə körə sağlam olan yerlərdə məhdud şəkildə infeksiya baş verərsə, buradakı heyvanların ət üçün kəsilməsi məqsədəuyqundur.