LEPTOSPİROZ (LEPTOSPIROSIS)

LEPTOSPİROZ (LEPTOSPIROSIS)

Leptospiroz bir çox növ heyvanların və quşların təbii ocaqlı infeksion xəstəliyi olub bədən temperaturunun qısa müddətli yüksəlməsi-qızdırma, anemiya (qanazlığı), hemoqlo-binuriya (hematuriya), dəri və selik qişaların nekrozu və sarı rəngə boyanması, mədə-bağırsaq traktının atoniyası, kəskin arıqlama, boğaz heyvanlarda balasalma, eləcə də fərdlərdə məhsuldarlığın azalması ilə səciyyələnir. Xəstəlik simptomsuz da keçə bilir.

Tarixi məlumat. Ştutqart şəhərinə aid olan rayonda, alman baytar həkimləri xəstələnmiş itdə, Leptospirozun simptomlarını qeydə almış və həmin xəstəliyi Ştutqart xəstəliyi adlandırmışlar.

Lakin 1880-ci illərin axırlarında, alman baytar həkimi A.Veyl xəstəliyin kliniki xəritəsini ətraflı olaraq qeyd etmişdir.

Bundan iki il sonra isə rus alimi N.P.Vasilyev, leptospirozu xarakterik gedişli sərbəst xəstəlik olaraq müəyyən etmişdir. Xəstəliyin törədicisi 1914-cü ildə yapon alimi İnada və başqaları tərəfindən kəşf olunmuşdur. Atlarda leptospiroz (infeksion sarılıq) ilk dəfə olaraq S.N.Nikolskiy, F.I.Des-yatov və Q.F.Marcenko tərəfindən təsvir edilmişdir.

Qoyun və keçilərin leptospirozunun öyrənilməsində S.L.Lyubaşenko və görkəmli Azərbaycan alimlərindən akademik M.Ə.Musayev və professor K.M.Səfərovun böyük xidmətləri olmuşdur. Xəstəliyə qarşı ilk vaksin S.Lyubaşenko tərəfindən hazırlanmışdır. 1935-ci ildə S.N.Nikolskiy və başqaları Şimali Qafqazda iribuynuzlu heyvanlar arasında bu xəstəliyi qeydə alaraq, onu ikterohemoqlobinuriya adlandırmışlar.

İ.A.Bakulov və Y.V.Malaxov da leptospirozun öyrənilməsində xüsusi xidmətlər göstərmişlər.

Leptospirillərin ikterohemoqlobinuriyanın etiologiyasındakı rolunu V.I.Terskix (1939) və M.V.Zemskov (1940) sübut etmişlər. Leptospiroza dünyanın əksəriyyət ölkələrində təsadüf olunur.

Xəstəliyin törədicisi. Tripanemaceae ailəsinin, leptospira cinsinə aid olan leptospirilərdir.

Leptospirilər arasında iki qrup insan və heyvanlar üçün patogen olan parazit leptospirillər (l.interrogans) və qeyri-patogen saprofit leptospirillər (l.biflexa) mövcuddur. Patogen leptospirilərin 202 seroloji variantı (serovarlar) ayrılmışdır ki, bunlarda 25-i seroloji qrupda birləşdirilir.

Kənd təsərrüfatı heyvanlarında leptospirozu əmələ gətirən, əsasən leptospirilərin altı (6) seroloji qrupudur: l.pamona, l.tarassovi, l.hebdomadis, l.grippotyphosa, l.ictero-haemorrhagiae və l.canicola. Akademik M.Musayevə görə, Azərbaycan ərazisində isə ən geniş yayılmış seroloji tiplər olaraq l.icteroheamorrhagiae, l.canicola, l.hebdomadis, l.australis, l.baforiae, l.tarassovi, l.pamona, l.grippotyphosa və s. qeyd etmək lazımdır.

Leptospirilər hərəkətli, spor və kapsula əmələ gətirməyən, Romanovski-Gimza, Morozov, Kiktenko, Buri üsulları ilə yaxşı boyanan kiçik və sıx qıvrımcıqlardan ibarət (7-14) x (0,06-0,15) mkm ölçüyə malik olan mikroorqanizmlərdir. Leptospirilər adi anilin boyaları ilə boyanmır.

Romanovski-gimza üsulu ilə boyama zamanı leptospirilər sarı fonda, qara-bozumtul rəngdə müşahidə olunur.

Kiktenko üsulu ilə boyanmış leptospirillər rəngsiz fonda qırmızı bənövşəyi rəngdə görünür.

Leptospirillər hərəkətli olduqları üçün, əzilən damla preparatlarında onlar mikroskopiya zamanı X,V,W,C,8 və digər formalarda müşahidə olunur. Leptospirillər fakültativ aerobdur. Törədiciləri kulturalaşdırmaq məqsədilə serum əlavə edilmiş bərk, yarım maye və mayeli qida mühitlərindən istifadə olunur. Qida mühitlərində amil 28-30 0C temperaturada PH 7,2-7,4 olmaqla 3 ay müddətində kulturalaşdırılır. Leptospirillər adi qida mühitlərində inkişaf edə bilmir. Qida mühitləri içərisində Lyubaşenko və Ulenhut qida mühitləri amilin yetişdirilməsi üçün ən məqsədəuyğun qida mühitləri sayılır.

Leptospirlərin patogenlik faktorları fibrinolitik fermentlər, enzimlər, hemotoksin və endotoksinlərdir. Leptospirilər ekzotoksin ifraz etmir.

Davamlılığı. Leptospirlər xarici mühitin aşağı hədd temperaturu və donma temperaturasında konservləşərək uzun müddət yaşama qabiliyyətini saxlaya bilir. Ədəbiyyat məlumatlarına görə, amil 700C şaxtada konservləşərək, anabioz halda 7 (yeddi) il müddətinə həyat fəaliyyətini davam etdirir. Amil sidikdə 4 saatdan 6-7 günədək, təzə süddə 8-24 saat, dondurulmuş spermada 1-3 il, nəcisdə 24 saat, nəmli neytral mühitə malik olan torpaqda 43-279 gün, quru torpaqda 30 dəqiqədən 12 saat müddətədək yaşama qabiliyyətini saxlayır.

Çay və göl sularında isə törədici 200 günədək yaşama qabiliyyətini saxlayır. Günəşin şüaları və quraqlığın təsiri nəticəsində amil 2 saat müddətinə inaktivləşərək məhv olur. 55 0C temperaturada 30 dəqiqə müddətində, 76 0C və ondan yuxarı hədd temperaturasında isə leptospirlər ani olaraq ölür. 0,25% fenol və formalin məhlulları, mikrobları 5 dəqiqəyə məhv edir. 0,25%-li fəal xlor məhlulu, 5%-li karbol turşusu 5 dəqiqəyə, 1%-li natrium qələvisi isə amili ani olaraq öldürür.

Epizootoloji məlumatlar. Patogen Leptospirlərin mənbəyi və rezervuarı xəstə və vəhşi heyvanlar (xüsusilə gəmiricilər) hesab olunur ki, onlarda xəstəlik törədicilərini sidik, nəcis, süd, sperma vasitəsilə xarici mühitə ifraz edirlər.

Qeyri-sağlam fermalarda leptospiri daşıyıcı heyvanlar 14-20% təşkil etdikdə, xüsusilə təhlükəli vəziyyətə səbəb olur.

Leptospiridaşıyıcılıq 6 ayadək davam edir və bəzən bu proses 2 ildə çəkə bilir.

Xəstəlik törədicilərinin keçirici faktorları-su, yem, otaraq sahəsi, döşəmə materialı və digər xarici mühit obyektləri hesab edilir.

Leptospirozun sağlam heyvanlara ötürülməsi, əsasən törədici ilə yoluxmuş su mənbəyi vasitəsilə həyata keçir. Leptospiroza heyvanlar təbii ocaqlı zonalarda yoluxurlar.

Leptospirlər orqanizmə əsasən zədələnmiş dəri və selik qişalar vasitəsi ilə düşür.

Müəyyən edilmişdir ki, törədicinin ötürülməsi cinsi yollada mümkündür.

Leptospiroza təbii olaraq iri buynuzlu heyvanlar və donuzlar daha çox həssaslıq göstərərək yoluxurlar. Xəstəliyə həmçinin camışlar, atlar, qoyun və keçilər, itlər, tülkülər, ev quşları və vəhşi quşlar, ağ siçanlar və digər gəmiricilər dəstəsinə aid olan heyvanlar da həssaslıq göstərirlər.

Körpə fərdlərdə xəstəlik yaşlılara nisbətən ağır formada keçməklə, letallıq göstəricisi yüksək olur. Eksperimental yoluxmaya qızılı rəngli dağ siçanları, sünbülqıranlar, ada dovşanları və hind donuzları həssasdır. Törədici ilə yoluxmuş heyvanların qanında, yoluxmadan 5-7 gün keçmiş spesifik antitellər meydana gəlir. Leptospir daşıyıcı olaraq, donuzlar, qara-mal, qoyunlar və gəmiricilər daha ciddi təhlükə yaradır. Gəmiricilər bütün ömrü boyu leptospir daşıyan hesab edilir.

Leptospirozla bütün yaş qrupunda olan heyvanlar və quşlar xəstələnir, lakin körpələr daha yüksək həssaslıq göstərərək, xəstəlik onlarda olduqca ağır formada keçir. Heyvanlar arasında, leptospirozun törədicilərinə növ həssaslığı müəyyən edilmişdir. Belə ki, donuzlarda leptospirozun əsas törədiciləri: l.pamona və l.tarassovi, iribuynuzlu heyvanlarda l.hebdomadis, l.pamona, l.grippo ptyhosa və l.tarassovi; xırdabuynuzlu heyvanlarda l.grippotyphosa, l.pamona və l.tarassovi-dir.

Qeyd etmək lazımdır ki, xəstəliyə tutulmuş donuzun ifraz etdiyi sidiyin 1ml-də 500-750 min leptospiri olur. Su mənbələrinə düşmüş leptospirlər nəinki orada yaşayır, hətta öz patogenliyini saxlamaqla artıb çoxalırlar.

Təbii şəraitdə yoluxma əsasən alimentar yolla baş verir. İri və xırdabuynuzlu heyvanlarda, həmçinin donuzlarda yoluxma embrional dövrdə də müşahidə edilir.

Leptospiroza ilin bütün fəsillərində təsadüf olunur. Gövşəyənlər arasında isə xəstəliyə əsasən may-oktyabr aylarında, heyvanlar otlaq şəraitində olan zaman təsadüf edilir. Xəstəliyin baş verməsində amillə çirklənmiş durğun sular və bataqlıq otlaq sahələri mühüm rola malikdir. Neytral və zəif qələvi reaksiyalı torpaq sahələrində xəstəliyə daha çox təsadüf edilir. Təbii şəraitdə xəstəlik sporodik və bəzən enzootik formada özünü büruzə verir.

Heyvanlar arasında xəstəliyin baş verməsində mühüm rol oynayan amillərdən, heyvanların saxlanma, bəsləmə, yemləmə şəraitinin normativə uyğun olaraq təmin edilməsinin müstəsna əhəmiyyəti vardır. Heyvanların yemləndirilməsi zamanı yem normaları və yem paylarında vitaminlərin, mikroelementlərin və s. çatışmazlığı xəstəliyin baş verməsi üçün real zəmin yaradır. Ona görə də yüksək qidalılıq dəyərinə malik olan yemlərlə yemləmə, sanitariya-gigiyena qaydalarına düzgün əməl edilməsi, düz-gün saxlama şəraitinin təmin olunması diqqət mərkəzində olmalıdır.

İnsanlarda xəstəliyə yoluxma əsasən leptospirlərlə çirklənmiş suyun qəbulu zamanı baş verir. Yoluxma halları zədələnmiş dəri və selik qişalar vasitəsilə, həmçinin törədici ilə çirklənmiş qida məhsullarından istifadə zamanı da baş verə bilər. Xəstəliyə dünyanın bütün regionlarında təsadüf olunur. İnsanlar arasında xəstəlik əsasən sporodik, bəzən isə epidemik xarakterə malik olur. İnsanlarda xəstəlik mövsümi xarakterə malik olmaqla, əsasən yay-payız aylarında təsadüf edilir.

Patogenez. Hər hansı yolla orqanizmə daxil olmuş leptospirlər fəal hərəkət edərək 5-60 dəqiqə müddətində qana, müxtəlif orqanlara, limfa düyünlərinə sirayət edir. Qan dövranı sistemində amil sürətlə artıb çoxalır. Bakteriemiya bədən temperaturunun yüksəlməsi ilə özünü büruzə verir. Xəstəliyin 3-5 günlərində, leptospirillərin təsirinə qarşı orqanizmdə aqqlütininlər və lizinlər yaranır. Lizinlərin təsirindən, leptospirillər parçalanır və bunun nəticəsində də törədicilərdən endotoksinlər sərbəst olaraq ayrılır. Ayrılmış endotoksinlər, eritrositləri və eləcə də parenximatoz orqanların toxuma hüceyrələrini parçalayır və eritrositlərin lizis ilə əlaqədar xəstələrdə anemiya baş verir. Endotoksinlərin təsirindən intoksikasiya baş verir ki, bu da özünü əsasən qansızmalar və nekroz ocaqlarının meydana çıxması ilə büruzə verir.

Eritrositlərin parçalanması hesabına, qanda çoxlu miqdarda hemoqlobin toplanır, bunun nəticəsində bilirubin sintez olunur. Bilirubin qandan toxumalara adsorbsiya olunaraq, onları sarı rəngdə boyayır. Bir qayda olaraq, Hemoqlobin sidiklə ixrac olunur (qırmızı sidik). Xəstəlik nəticəsində damar divarları zədələnir ki, bu zaman da onların keçiriciliyi artaraq, orqan və toxumalarda qansızmaların meydana gəlməsinə səbəb olur. Orqanizmin intoksikasiyası zamanı dəri və selik qişalarında kapillyar qan damarları zədələnir, burada tromblar yaranır, toxumaların qidalanması pozulur, nəticədə nekroz ocaqları formalaşır.

Leptospiroz zamanı həmçinin uremiya baş verir, anemiya ilə əlaqədar olaraq ürək fəaliyyəti pozulur, böyrəklərin zədələnməsi meydana çıxır. Leptospiroz zamanı boğaz heyvanlarda balasalma və toksiki məhsulların plasentar baryeri keçərək, dölün qanına daxil olması nəticəsində, dölün ölümü baş verir.

Gedişi və kliniki əlamətləri. İnkubasiya dövrü 2 gündən 20 günədəkdir.

Xəstəlik iti, yarım iti, xroniki və simptomsuz formalarda özünü büruzə verir.

Gövşəyən heyvanlarda xəstəliyin iti gedişi zamanı, 4-6 gün keçmiş bədən temperaturunun 40,5-410C-dək yüksəlməsi, halsızlıq, yemdən imtina, gövşəmə aktının dayanması, sağmal heyvanlarda südün miqdarının azalması xarakterik əlamətlər olaraq qeydə alınır. Xəstələrdə ishal və qəbizlik baş verməklə, nəticədə mədə-bağırsaq traktının atoniyası meydana çıxır.

Görünən selik qişalar sarı rəngə boyanmaqla, sidik al qırmızı rəngdə olur. Xəstələrdə bəzən konyuktivit qeydə alınır. Qoyunlarda isə burun boşluğundan irinli infiltrat axır. Daha sonra isə xəstəliyə tutulmuş heyvanların baş nahiyəsinin dərisində (xüsusi ilə burun aynası və dodaqda), yelində, cinsiyyət orqanlarında və ağız boşluğunun selik qişasında nekroz ocaqları meydana çıxır. Boğaz heyvanlarda abort baş verir.

İti gedişi zamanı xəstəlik 5-10 gün davam edir. Əgər xəstələrə müalicə yardımı həyata keçirilmirsə, 50-70% ölüm baş verir.

Bəzən xəstəlik ildırımvari gedişlə özünü büruzə verir ki, bu zaman da ölüm xəstəliyin ilk günündə baş verir.

Yarım iti gediş zamanı meydana çıxan əlamətlər, iti gedişdə olduğu kimidir. Lakin bu zaman infeksion proses ləng inkişaf edir. Xəstələrdə qızdırma residiv tiplə xarakterlənir. Yarım iti gediş zamanı, xəstəlik 20 günədək davam edir və bu halda letallıq 20-45%-dir.

Xəstəliyin xroniki gedişi zamanı, bədən temperaturunun qısa müddətli yüksəlməsi, intensiv arıqlama səciyyəvi əlamətlərdən hesab olunmaqla, böyrək və sidik axarlarının patologiyaya uğraması ilə əlaqədar xəstələrdə tez-tez və çətin sidik ixracı müşahidə edilir.

Xroniki gediş nəticəsində hemoqlobinuriya, sarılıq, mədə-bağırsaq traktının atoniyası da baş verir.

Xəstələrdə tənəffüsün sürətlənməsi (dəqiqədə 80 dəfəyədək) qeydə alınır. Südlük heyvanlarda süd məhsuldarlığı azalır, yaxud tamam kəsilir. Süddə yağ faizinin aşağı düşməsi, xroniki gediş üçün səciyyəvi əlamət hesab edilir.

Boğaz heyvanlarda abort baş verir, yaxud zəif balalar doğulur.

Donuzlarda xəstəliyin iti gedişi, adətən çoşqalar üçün xarakterikdir. Xəstələrdə bədən temperaturu 41-41,5 0C yüksəlir, halsızlıq, iştahanın itməsi, ishal, konyuktivit qeydə alınır. Xəstəliyə tutulmuş çoşqalarda hərəkət koordinasiyası pozulur və epileptik tutmalar baş verməklə qusma da qeydə alınır. Heyvanlarda tez bir zamanda arıqlama baş verir. Bir çox çoşqalarda dərinin və selik qişaların sarı rəngə boyanması qeydə alınır. Ürək fəaliyyəti zəifləməklə, xəstəlik 5-7 gün davam edir. Xəstəlik nəticəsində çoşqaların əksəriyyəti, xəstəliyin 2-4 günündə tələf olur.

Xəstəliyin yarım iti gedişi zamanı meydana çıxan əlamətlər, iti gedişdə olduğu kimidir.

Yarım iti gediş zamanı, xəstələrdə bədən temperaturunun yüksəlməsi, residivli xarakterə malikdir. Bu gediş zamanı adətən çoşkalarda dəri örtü-yündə nekroz ocaqları qeydə alınır.

Nekrozlaşma ilə əlaqədar olaraq, bəzi hallarda, nəticədə xəstələrin qulaqlarının və quyruğunun qopub düş-məsi müşahidə olunur. Təsadüfi hallarda sarılıq qeydə alınır.

Xəstəlik 7-14 gün davam edir. Xəstəliyin xroniki gedişi, yaşlı donuzlar üçün xarakterik olmaqla, bədən temperaturunun yüksəlməsi, iştahanın zəifləməsi, periodik ishal, anemiya və arıqlama xəstələrdə meydana çıxan əsas simptomlar hesab edilir.

Bu gediş zamanı 15%-dən 65%-dək boğaz donuzlarda, boğazlığın ikinci dövründə abort baş verir.

Atılmış döldə, dərinin anemiyası və dərinin bəzi sahələrində ləkələr diqqəti cəlb edir.

Yaşlı donuzlarda leptospiroz simptomsuzda keçə bilir. Belə olduqda, donuzlar sağlam görünməklə, qısa-müddətli temperaturun yüksəlməsi, qeydə alınır və heyvanlarda iştaha pozulmur. Qan serumunun müayinəsi zamanı antitellər aşkar olunur.

Atların leptospirozu zamanı, bədən temperaturunun yüksəlməsi (39,5 0C və yüksək), iştahanın itməsi, halsızlıq, mədə-bağırsaq traktının funksional pozğunluğu, sarılıq, hemoqlobinuriya, ağız boşluğunun selik qişasında yaralar, boğaz heyvanlarda abort, meydana çıxan əsas kliniki əlamətlər sayılır. İti gediş zamanı, xəstəlik 5-18 gün davam edir və letallıq 60%-dək təşkil edir.

Xəzdərili vəhşi heyvanlarda xəstəlik bir qayda olaraq iti gedişə malikdir.

Xəstələrdə bədən temperaturunun 40,50C-dək yüksəlməsi, yemdən imtina, qusma və ishal, ağız boşluğunun selik qişasında yaralar xarakterik, kliniki xəritə hesab edilir.

Həmçinin xəstələrdə halsızlıq, yatma, yaxud hərəkətin çətinləşməsi, selik qişaların kəskin sarılığı qeydə alınır. Xəstəlik 12 saatdan 3 sutkayadək davam edir və letallıq 80-100% təşkil edir.

İtlərdə leptospiroz iki formada: sarılıqlı (ştutqart xəstəliyi) və sarılıqsız (itlərdə tifi) gedir.

Xəstəliyi keçirmiş itlər, uzunmüd-dətli leptospirdaşıyıcı olmaqla, insanların leptospiroz törədicisinin əsas mənbəyi rolunu oynayır.

İtlərin leptospirozu zamanı, letallıq 50%-dir.

İnsanlarda xəstəliyin inkubasiya dövrü 2 gündən 330 günə qədər davam edə bilir, bəzən bu dövr 7-10 gün çəkir. Leptospirozun iki forması-sarılıq (veyl-vasilyev xəstəliyi), sarılıqsız (su qızdırması) mövcuddur. İnsanlarda liptospiroz yüngül, orta və ağır gedişlə özünü büruzə verir. Xəstəliyin ağır gedişi zamanı sızıltılı ağrılar başlamaqla, bədən temperaturu 39-400C-dək yük-səlir, kəskin əzələ ağrıları, intoksikasiya halları baş verir. 5-10 gün keçmiş bədən temperaturu aşağı düşür və 2-3 halda residiv mümkündür. Bu müddət ərzində böyrəklərin zədələnməsi ilə xarakterlənən əlamətlər meydana çıxa bilir. Xəstəliyin ağır forması zamanı 3-5 gün müddətində dəri örtüyü sarı rəngə boyanır, qansızma, qaraciyər və dalağın böyüməsi baş verir. Xəstəlik zamanı ölüm kəskin qaraciyər çatışmazlıqından baş verir. İnsanların leptospirozu zamanı ölüm 3-40%-dir.

Patoloji-anatomiki dəyişikliklər. Leptospirozdan ölmüş heyvanların cəsədində dəyişikliklər zəif nəzərə çarpır. Ümumi sarılıq zamanı selik qişalar solğun, yaxud parlaq qəhvəyi-sarı rəngdə müşahidə olunur. Cəsədin dəri örtüyü sarı rəngə boyanmış olur. Boyun nahiyəsi, çanaq və kürək oynaqları, yelin və əmçəklərdə, həmçinin qulağın uc hissələrində nekroz ocaqları qeydə alınır. Müayinə zamanı ağız boşluğunun selik qişasında yara qeydə alınmaqla, dərialtı toxumada, bağırsaqların selik və seroz qişalarında, ağciyərlərdə, ürək, böyrək, həmçinin dalaqda sarılıqla bərabər çoxsaylı qansızmalar diqqəti cəlb edir.

Limfa düyünləri böyüməklə, sarı rəngdə olur. Xəstəlik nəticəsində böyrəklər böyümüş olmaqla, orada dənəli və piy distrofiyası müşahidə olunur, qabıq qatla, beyin qat arasında sərhəd bilinmir.

Sidik kisəsinin selik qişası qan sağıntısı ilə əhatəli olmaqla, sidik tünd qırmızı rəngdə olur.

Qaraciyərin böyüməsi, qeyri-bərabər boyanması, boş konsistesiyaya malik olması, öd kisəsində qatı, tünd yaşıl rəngdə ödün olması xarakterik sayılır.

Skelet əzələləri boş olmaqla, solğun və şirəli olaraq diqqəti cəlb edir.

Cəsədin döş və qarın boşluğundan, 1000 ml-dək miqdarda parlaq, yaxud bulanıqlı açıq-sarı rəngli maye ayrılır.

Müayinə zamanı kitabcanın germetik olaraq yemlə dolu olması, qeydə alınır. Torcuğun və şirdanın selik qişası hiperemiyalaşmış olur.

Diaqnozu. Leptospiroza diaqnoz qoymaq üçün xəstəliyin epizootoloji xüsusiyyətləri, kliniki əlamətləri və Patoloji-anatomik dəyişiklikləri nəzərə alınmalıdır. Dəqiq diaqnoz məqsədi ilə laboratoriyada bakterioloji, histoloji və seroloji müayinələrdən istifadə edilir.

Patoloji material. Laboratoriyaya heyvan diri halda və öldükdən sonra göndərilə bilər.

Heyvan diri ikən, qızdırma döv-ründə bakturioloji müayinə məqsədilə (5 ml) və seroloji müayinə məqsədilə (5-10 ml) qan nümunəsi götürülür. Xəstəlik nəticəsində abort olmuş heyvanlardan da qan nümunəsi götürmək vacibdir.

Müayinə məqsədilə sidik, təbii yolla sidik ixracı zamanı, səhər tezdən yemlənməyə qədər olan dövrdə götü-rülməlidir. Laboratoriyaya, həmçinin abort olunmuş bala bütövlükdə, yaxud ona məxsus mədə-bağırsaq sistemi (iki tərəfli liqatura qoyularaq), yaxud atılmış balanın parenximatoz orqanları, patoloji nümunə olaraq göndərilməlidir.

Heyvan öldükdən sonra, xırda heyvanların cəsədi bütövlükdə, iri heyvanlardan isə parenximatoz orqanlardan hissəciklər, döş və qarın boşluğundan transsudat, sidik kisəsi (liqatura qoyularaq), haram ilik mayesi, laboratoriya müayinəsi üçün məqsədyönlü hesab edilir. Müvafiq su mənbəyindən ümumi qəbul olunmuş metodika əsasında, su nümunəsinin (bəzən yem, peyin) 1-2 l həcmdə götürülərək laboratoriyaya müayinə üçün göndərilməsi də məqsədəuyğun hesab edilir. Müayinə məqsədilə götürülərək, laboratoriyaya göndərilmiş nümunələr 6 saat, sidik isə 3 saat müddətində tədqiq edilməlidir.

Leptospirozun diaqnostikası bakterioloji, seroloji və histoloji metodlarla həyata keçirilir.

Bakterioloji müayinə məqsədilə qabaqcadan, nümunə hazırlanır. Belə ki, sidik sentrafuqadan (dəqiqədə 10-15 min dövr olmaqla 30 dəqiqə) keçirilir və çöküntü tədqiq edilir. Qan (sitrat) çökdürülərək, plazma analiz olunur. Orqanlardan götürülmüş nümunələrin steril-fizioloji məhlulda suspenziyası hazırlanaraq tədqiqat aparılır.

Mikroskopiya. Leptospirlər boya maddələrini pis qəbul edir. Amili mikroskopun qaranlıq fonunda müşahidə etmək müm-kündür.

Leptospirlər morfoloji baxımdan spirala bənzər forma ilə xarakterlənir. Amil xüsusi fibrillərin hesabına nisbətən hərəkətli olsa da, qamçıları yoxdur.

Lepsospirlər qram üsulu ilə mənfi boyanır. Romanovski-qimza üsulu ilə (48 saat müddətində boyama) amil cəhrayı-bənövşəyi rəngə boyanır.

Leptospirlərin təmiz kulturasının alınması və kultural xüsusiyyətləri. Törədicini kulturalaşdırmaq üçün xüsusi qida mühitlərindən istifadə olunur. (Adi qida mühitlərində boy vermir). Bu məqsədlə lyubaşenko, ulenhyt qida mühitləri vacib sayılır.

Leptospirlər- fakültativ aerobdur və 28-300C-də qeyd edilən qida mühitlərində 3 ay müddətində kulturalaşır.

Bu zaman 3,5,7,10 gün keçmiş və daha sonra hər 5 gündən bir, qida mühitindən preparat hazırlanaraq, mikroskopun qaranlıq sahəsində müşahidə aparılır. Adətən mikrobların boyu 3-5-ci gün təmin olunur.

Bioloji sınaq. Bu məqsədlə 20-30 günlük qızılı rəngli dağ siçanları və 10-20 günlük dovşan balaları yoluxdurulur. Tədqiq olunan patoloji nümunə (qan, sidik, parenximatoz orqanların suspenziyası və s.) götürülərək, dərialtı yaxud qarınboşluğuna: dağ siçanlarına 0,3-0,5 ml, dovşanlara isə 2-3 ml dozada yeridilir. Sınaq qoyulan zaman hər heyvandan 2 ədəd ayrılaraq, hər birində ayrı-ayrı üsulla yoluxdurma aparılır. Yoluxdurmadan 4-5 gün keçmiş heyvanın (hər qrupa aid) biri öldürülür. Digərlərində ölüm müşahidə edilmirsə -14-16-cı günlərdə öldürülür və heyvanlar yarılaraq, qan serumu ayrılaraq tədqiq edilir. Bu məqsədlə seroloci reaksiyalar (MAR) qoyulur.

Seroloji müayinə. Mikroaqqlütinasiya reaksiyasını qoymaq üçün müxtəlif seroloji qrupundan olan leptospirlərin diri kulturasından istifadə edilir. Reaksiya aqqlütinasiya lövhələrində və ya mixbər şüşələrində aparırlar. Əvvəlcə mixbər şüşəsində yoxlanılan serumun fizioloji məhlulda müxtəlif durultma dərəcələri hazırlanır. Sonra hər mixbər şüşəsinə leptospirozun kulturası əlavə edilir, qarışdırılır və termostatda 300C temperaturda 2 saat saxlanılır. Hər mixbər şüşəsindən 1 damla götürülərək əzmə damla üsulu ilə mikroskop altında yoxlanılır. Bu zaman leptospirlərin bir-birinə yapışması və topa şəklində görünməsi müşahidə edilir. Reaksiya ++++ balla qiymətləndirilir. Nəticədə 1:100 reaksiya müsbət, 1:200 isə şübhəli hesab edilir.

Makroaqqlütinasiya reaksiyasını qoymaq məqsədilə müxtəlif seroloji qrupa aid olan və formalinlə öldürülən qatı leptospir antigenindən istifadə olunur. Reaksiya otaq temperaturunda əşya şüşəsi üzərində aparılır.

Bu məqsədlə 1:100 fizioloji məhlulda duruldulmuş 1 damla serum götürülərək, onun üzərinə 1 damla antigen əlavə edilir və şüşə çubuqla qarışdırılır.

Nəticə bir neçə saniyədən, 10 dəqiqə müddət ərzində yoxlanılır. Bu zaman sistemdə aqqlutinasiya nəzərə çarpırsa, deməli serumda spesifik antitellər vardır.

Reaksiyanı apardığımız, üzərində damla olan əşya şüşəsi altdan xüsusi olaraq işıqlandırılaraq müşahidə aparılır.

Müşahidə zamanı reaksiyanın müsbət nəticəsi olaraq, pambıqvari topalaşma diqqəti cəlb edir.

Təfriqi diaqnoz. Təfriqi diaqnoz epizootoloji məlumatlar, kliniki əlamətlər, nəzərə alınaraq, Bakterioloji, seroloji və histoloji müayinə əsasında həyata keçirilir. Xəstəlik brusellyoz, piloplazmidozlar, yaman keyfiyyətli kataral isitmə, kampilobakterioz, trixomonoz və listeriozdan təfriq olunmalıdır.

Müalicə. Leptospirozun müalicəsində polivalent leptospiroz əleyhi serum işlədilir. Bu məqsədlə serum 10 ml-dozadan 100 ml-dək dərialtına yeridilir. Həmçinin Streptomisin səmərəli müalicə vasitəsi hesab edilməklə, gündə 2 dəfə 4-5 sutka ərzində, hər kq diri çəkiyə 10-12 min tv/kq dozada əzələdaxilinə yeridilir.

Xəstəlik zamanı, həmçinin simptomatik müalicə də aparılır.

İmmunitet. Leptospiroz xəstəliyindən təbii sağalmış heyvanlarda, uzun müddətli gərgin immunitet yaranır. Fəal immunizasiya məqsədilə polivalent depolaşdırılmış DENI vaksinindən istifadə edilir.

Bu vaksin iki variantda hazırlanır:

I variantda (L.Pamona, L.Tarassovi, L.Icterohaemorrhaqiae, L.Canicola sero tipləri) hazırlanmış vaksinlə donuz və itlər peyvənd olunur.

II variantda (L.Pamona, L.Tarassovi, L.Grippotyphosa, L.Hebdomadis sero tipləri) hazırlanmış vaksinlə iri və xırdabuynuzlu heyvanlar peyvənd olunur.

İmmunizasiya olunmuş heyvanlarda 14-20 gündən sonra immunitet yaranır və formalaşan immunitet körpələrdə 6 ay, yaşlılarda isə 1 ilədək davam edir. Leptospirazun müalicəsi və profilaktikası məqsədi ilə işlədilən polivalent serum, qeyri-fəal peyvənd vasitəsidir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Leptospiroz qeydə alınan təsərrüfat, qeyri-sağlam elan edilərək, ciddi məhdudlaşma tədbirləri həyata keçirilməlidir. Xəstəliyə görə qeyri-sağlam təsərrüfatlardan heyvanların sağlam təsərrüfatlara keçirilməsi qadağan olunur. Xəstəliyə həssas olan heyvanlar təlimata uyğun olaraq peyvənd edilməlidir. Təsərrüfatda xəstəlik müşahidə edildikdə bütün heyvanlar hər gün kliniki müayinədən keçirilməli, xəstə və xəstəliyə şübhəlilər ayrılaraq, müalicə edilməlidir. Müalicə olunmuş heyvanlar polivalent vaksinin 2-ci dozası ilə peyvənd edilməlidir. Digər sağlam heyvanlar isə 7 günlük fasilə ilə 2 dəfə peyvənd edilməlidir.

Əgər leptospiroz otlaq sahəsində müşahidə edilərsə, xəstələr ayrılaraq izolyatora salınır, digər heyvanlar isə başqa otlaq sahəsinə sürülür. Xəstə heyvanlar otarılmış otlaq sahəsində bataqlıq yerlər yoxdursa, heyvanlar 3 gün keçmiş orada otarıla bilər. İnsanların təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə lektospirozun iti forması ilə xəstələnmiş heyvanların ət üçün kəsilməsinə icazə verilmir. Heyvanlarda arıqlama və selikli qişalarda zəif sarılıq müşahidə olunursa, həmin heyvanlar baytar həkiminin nəzarəti altında kəsilməlidir. Xəstə heyvanların südü bişirildikdən sonra başqa heyvanlar üçün yem kimi istifadə edilir. Leptaspirozla xəstələnib sağalmış heyvanlarda leptospirdaşıyıcılıq dövründə onların təsərrüfatdan kənara çıxarılmasına yol verilməməlidir. Təsərrüfatlarda xəstə heyvan aşkar edildikdən sonra məhdudlaşmalar götürülənədək, 10 gündən bir cari dezinfeksiya aparılmalıdır. Bu məqsədlə 2%-li Xlorlu əhəng məhlulu, 5%-li karbon turşusu, 0,25%-li formaldehid, 1%-li natrium qələvisi və s. istifadə edilir.

İnsanların təhlükəsizliyi məqsədilə leptospiroza görə qeyri-sağlam rayonlarda hidromeliorativ işləri qanunauygun olaraq həyata keçirmək vacibdir. Həmçinin vaksinasiya tədbirləri həyata keçirilməlidir. Su mənbələrinin-heyvandarlıq təsərrüfatlarının tullantıları, gəmiricilərin ifrazatları və s. ilə çirklənməsinin qarşısını almaq, ərazidə siçanların ləğvi olduqca vacib sayılır. Şaxtalarda, mədənlərdə, kənd təsərrüfatı işlərində işləyənlər istehsalat paltarı və ayaqqabısından istifadə etməlidir ki, zədələnmiş dəridən törədicinin orqanizmə daxil olmasının qarşısı alınsın.

Xəstəliyə yoluxmuş gəmirçilərin sidiyi ilə çirklənmiş ərzaq məhsulları insanlar üçün ciddi təhlükə mənbəyi olduğuna görə, belə məhsulların istifadə olunmadan zərərsizləşdirilməsi, insanların xəstəliyə yoluxmaması üçün real zəmin yaradır.vet.gov.az