Azərbaycanda atçılıqın qisa tarixi haqqında
Azərbaycanda atçılıqın qisa tarixi haqqında
Azərbaycan atın əhliləşdirildiyi və atçılığın təşəkkül tapdığı ölkələrdəndir. Xalqımızın ata olan sevgisi, ta qədimdən atın şərəf rəmzi kimi qəbul edilməsi, ölkəmizin əlverişli təbii-coğrafi şəraiti, idmana və qeyri-neft sahələrinə diqqət və qayğının artması, bu sahənin əsaslı surətdə inkişaf etdirilməsinə zəmin yaradır.
Bir çox tarixi faktlar göstərir ki, eramızdan əvvəl V minilliyin sonu, IV minilliyin birinci yarısına aid indiki Cəlilabad rayonunun ərazisində eneolit dövrünün son mərhələlərinə aid Əliköməktıpə abidəsində tapılan heyvan sümüklərinin 7,5 % -ni at sümükləri təşkil etmişdir. Bununla belə, həmin abidədə tapılmış at sümüklərinin xeyli hissəsinin əhliləşdirilmiş atlara məxsus olması, daha maraqlısı isə, bu mərhələdə azı iki at tipinin olmasının müəyyən edilməsidir. Qədim Azərbaycan dövlətləri – Manna, Midiya, Atropatenanın geniş düzənlikləri, bol sulu otlaqları maldarlığın və atçılığın inkişafı üçün olduqca əlverişli idi.
Mənbələrdə qeyd olunur ki, dünyada ən geniş yayılmış Ərəb atlarının, Təmizqanlı İngilis minik atlarının cins kimi formalaşmasında Azərbaycan atlarının da müəyyən rolu olmuşdur. Ən qədim dövrlərdən Azərbaycandan İrana, Ərəb ölkələrinə, Rusiyaya, Avropaya çoxlu miqdarda atlar aparılmışdır. Bütün bunlar Azərbaycanda mədəni atçılığın dərin köklərinin olmasını sübut edir.
Hazırda dünyada mövcud olan 260 at cinslərinin ikisi – Qarabağ və Dilbaz at cinsləri Azərbaycan xalqına məxsusdur. Müasir dünyada elmin, texnikanın sürətli inkişafına baxmayaraq, atçılığa maraq nəinki azalmamış, hətta ən gəlirli biznes sahələrindən birinə çevrilmişdir. Bu, ilk növbədə damazlıq atçılığın inkişafı sayəsində mümkün olmuşdur.
Tarixin müxtəlif mərhələlərində cəmiyyətin, iqtisadiyyatın və təsərrüfat münasibətlərinin inkişafı, habelə, hərbi-siyasi proseslərin təsiri atçılığın inkişafına da öz təsirini göstərmişdir. Orta əsrləri Azərbaycanda atçılığın qızıl əsri hesab edirlər. Məhz bu dövrlərdə əsas fəaliyyəti maldarlıq və əkinçilik olan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin, sonralar isə Qarabağ, Irəvan, Şəki, Quba xanlıqlarının təşəkkül tapdığı dövrlərdə atçılıq daha yaxşı inkişaf etmişdi.
Bütün ziddiyyətli məqamları ilə yanaşı, sovet dövründə atçılıq özünəməxsus inkişaf yolu keçdi. Kollektivləşdirmə dövründə kəndlilərdən çoxlu miqdarda atlar kolxoz fermalarına toplanırdı ki, bu atlar içərisində iş atları ilə yanaşı, cins atlar da az deyildi. Müxtəlif statuslu və miqyaslı Dövlət At Tövlələrinin (QZK), damazlıq ocaqlarının yaradılması atçılığın inkişafına təkan verirdi. Bakı Dövlət Cıdır Meydanının əsasının qoyulması (1923), Ağstafa atçılıq zavodunun (1946), Ağdam atçılıq zavodunun (1949) yaradılması və s. digər önəmli hadisələr məhz sovet dövrünə təsadüf edir. 1970-80-ci illərdə bütün təsərrüfat sahələrinə oduğu kimi, atçılıq sahəsinə də diqqət artırıldı, təsərrüfatların maddi-texniki bazası möhkəmləndirildi, atçılarımız ümumittifaq miqyasında böyük uğurlar qazandı.
Ölkəmizin müstəqillik əldə etməsi sözsüz ki, atçılığın da inkişafına yeni imkanlar açdı. Yeni iqtisadi şəraitə keçilməsi ilə əlaqədar respublikamızda aparılan aqrar islahatlar atçılıq sahəsinə də kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən təsirini göstərmişdir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 24 aprel 1999-cu il tarixli 74 saylı qərarı ilə Ağdam və Ağstafa at zavodları, Bakı Dövlət Cıdır Meydanı, habelə Şəki rayonundakı “Daşüz” damazlıq müəssisəsinin at ferması dövlət mülkiyyətində saxlanmışdır.
Hazırda respublikamızda bütün təsərrüfat kateqoriyaları üzrə 75 mindən artıq at yetişdirilir. Hər il Azərbaycan Atçılıq Federasiyasının təşkilatçılığı ilə ippodromlarda 60 başa qədər müxtəlif mülkiyyət formasından olan atçılıq subyektlərinə mənsub cins atlar sınaqdan keçirilir.
Yeni iqtisadi şəraitin tələblərinə uyğun olaraq müxtəlif yönümlü fermer təsərrüfatları ilə yanaşı, peşəkar zavod atçılığı ilə də məşğul olan özəl atçılıq klubları formalaşmaqdadır. Belə ki, hazırda ölkədə xüsusi mülkiyyətə əsaslanan 30-a qədər hüquqi və fiziki şəxslərdə 800 başdan artıq yüksək sinifli cins atlar yetişdirilir.
Özəl qurumlardan Binə Atçılıq Mərkəzində, “Sərhədçı” Atçılıq Klubunda və Günay Atçılıq Təsərrüfatında ən müasir tələblərə cavab verən atçılıq kompleksləri yaradılmışdır. Binə və “Sərhədçi” Atçılıq Mərkəzlərində yaradılmış müasir qapalı və açıq manejlərdə mütəmadi olaraq beynəlxalq konkur yarışları keçirilir. Azərbaycan atçiları bu yarışlarda uğurlu çıxışlar nümayiş etdirirlər.
Müasir dövrdə sahənin elmi əsaslarla inkişaf etdirilməsi zərurətini nəzərə alaraq mütəxəssislər tərəfindən Qarabağ cinsli atların Dövlət Damazlıq Kitabının 2-ci cildi, Dilbaz cinsli atların Dövlət Damazlıq Kitabının 1-ci cildi, Dilbaz at cinsi haqqında tətqiqat əsəri hazırlanıb nəşr etdirilmiş, milli atçılığımızdan bəhz edən elmi-kütləvi filmlər hazırlanmış, kataloqlar nəşr edilmiş, Qarabağ at cinsinin XIX və XX əsrə aid tipik nümunələrinin şəklini özündə əks etdirən poçt markaları buraxılmışdır.
Milli at cinslərimizin bioloji-təsərrüfat xüsusiyyətləri və iş qabiliyyəti , o cümlədən DNT mikrosatellitləri əsasında nəsil mənsubiyyətinin və genetik profillərinin öyrənilməsi üzrə tədqiqat işləri davam etdirilir. Bu tədqiqat işləri atların identifikasiyası, cıdır yarışlarının elmi əsaslarla təşkl edilməsi, cinslərinin təmizlikdə yetişdirilməsi üçün əhəmiyyətli material vemiş olur.
Müsbət hal olaraq son illərdə ölkəmizi təmsil edən atların beynəlxalq yarışlarda iştirak etməsini, o cümlədən 2006-cı ildə Moskvada keçirilən Rusiya Federasiyası Prezidentinin şərəfinə keçirilən cıdır yarışlarında ölkəmizi təmsil edən atın Rusiya Federasiyasını təmsil edən atla 1-ci yeri bölüşməsini qeyd etmək olar. Pekin və Londonda keçirilən Olimpiadalarda idmançımız Camal Rəhimov ölkəmizi təmsil etmişdir.
Atçılığın inkişafı sözsüz ki, mükəmməl normativ-hüquqi bazanın yaradılmasından çox asılıdır. Bu zərurət nəzərə alınaraq, 2007-ci ildə “Atçılıq haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu Milli Məclisdə qəbul edilmiş, Qanunun tətbiqi ilə əlaqədar 22 may 2007-ci il tarixli Prezident Fərmanı qüvvəyə minmişdir. Hazırda yeni iqtisadi şəraitin və bu sahədə beynəlxalq qaydaların tələblərinə uyğun olaraq atçılığın normativ-hüquqi bazasının tıkmilləşdirilməsi, o cümlədən atların identifikasiyası və pasportlaşdırılması üzərində əsaslı tədbirlər həyata keçirilir.
Bu sıradan “Atçılığın inkişafı üzrə proqram” xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Həmin proqramda əsas hədəf kimi aşağıdakı vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur:
- mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün atçılıq subyektlərində atların baş sayını optimal miqdarda saxlamaqla və elmi əsaslandırılmış seleksiya – damazlıq işlərinin aparılması ilə atların keyfiyyət parametrlərini yüksəltmək;
- yetişdirilən yüksək keyfiyyətli atlardan təyinatı üzrə və səmərəli istifadə edilməsi, yeni mütərəqqi texnologiyaların tətbiqi və əlverişli istehsalat – maliyyə mühitinin yaradılması ilə atçılığın rəqabətədavamlı və gəlirli təsərrüfat sahəsi kimi formalaşmasını təmin etmək;
- atçılıq subyektlərinin, xüsusilə damazlıq atçılıq təsərrüfatlarının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə, yetişdirmə, bəsləmə, məşq, sınaq işlərinin səviyyəsini yaxşılaşdırmağa nail olmaq;
- yerli genofondun ən qiymətli nümunələri olan Qarabağ və Dilbaz at cinslərinin, eləcə də ölkədə yetişdirilən cins, idman və digər təyinatlı atların qorunub saxlanması, damazlıq şəbəkəsinin genişləndirilməsi, kütləvi atçılıqda keyfiyyət göstəricilərinin yaxşılaşdırılması ilə bütövlükdə sahənin inkişafına nail olmaq.
