Qoyunçuluğun yeni tələblər
Qoyunçuluğun yeni tələblər səviyyəsində inkişaf etdirilməsi
Mütəxəssis məsləhəti
Abşeron heyvandarlıq təcrübə stansiyasının
Baş zootexniki Sadıqov Talıb Hüseyn oğlu
Dövlətimizin aqrar sahədə kənd təsərrüfatını daha da inkişaf etdirmək, işin səmərliliyini və məhsulun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün qarşıda mühüm vəzifələr qoymuşdur. Bu baxımdan heyvandarlar qarşısında da daha mühüm vəzifələr durur. Onlar heyvandarlığın başqa sahələri kimi qoyunçuluğda da istehsal olunan yun, qoyun əti, süd, xəz-dəri və s. məhsulların daha da artırılmasına nail olmalıdırlar.
Respublikamızda heyvandarlığın əsas sahələrindən biri də qoyunçuluqdur. Sovet hakimiyyəti illərində ictimai təsərrüfatların bu sahəsi xeyli inkişaf etdirilmişdir, yüksək əmtəə istehsalına malik heyvandarlıq sahəsinə çevrilmişdir.
Respublkamızın görkəmli heyvandarlıq alimlərinin, xüsusi ilə də akademik F. Məlikov və M. Sadıqovun, qoyunçuluq təsərrüfatlarının mütəxəsislərin, qabaqcıl çobanların sıx əməkdaşlığı məqsədə uyğun seçmə, taylaşdırma, yüksək keyfiyyətli qoçlarla ana qoyunların süni mayalandırılması, cavan heyvanların istiqamətli bəslənməsi qoyunların zootexniki tələblərə uyğun olaraq yemləndirilib saxlanması nəticəsində zərif yunlu Azərbaycan dağ merinosu cinsi yaradılmışdır. Ölkəmizdə zərif yunlu ətlik-yunluq və yunluq-ətlik cins qruplarını yüksək ətlik keyfiyyəti ilə seçilən Qaradolaq və Calo qoyunlarının, xalçaçılıq sənayesi üçün qiymətli xammal mənbəyi olan Balbas qoyunlarının sayının artırılması və məhsuldarlıq keyfiyyətinin təkmilləşdirmək sahəsində xeyli işlər görülmüşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, keçmişdə sürülərin tərkibini qaba yunlu bozax,qarabağ, ləzgi, mazex, şirvan və s. qoyun cinsləri təşkil edirdi. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, sonralar sovet dövründə təsərrüfatlarda zərif və yarım zərif yunlu (mələz) qoyun cinsləri çoxluq təşkil etməyə başladı. Lakin sovet hakimiyyəti dağıldıqdan sonra zərif və yarım zərif yunlu qoyunların sayı azalmağa başladı. Bildiyimiz kimi ölkəmizin qoyunçuluqla məşqul olan təsərrüfatlarında süni mayalanma işi yaratmaz təşkil edildiyi üçün sürülərdə təmiz qanlı qoyunların faizi çox azdır.
Bu geriliyi aradan qaldırmaq üçün dövlət və kəndli-fermer təsərrüfatlarında zootexniki damazlıq seleksiya işinin əsas istiqaməti qoyunların məhsuldarlıq keyfiyyətinin yüksəldilməsinə doğru yönəldilməlidir. Sürülərdə ana qoyunların xüsusi çəkisinin və bir tipli müntəzəm yun örtüyünə malik olan qoyunların artırılmasına xüsusi fikir verilməlidir.
Respublikamızın təbii-iqtisadi zonalarının xüsusiyyətləri və yem bazası nəzərə alınmaq şərti ilə Gədəbəy rayonunun dövlət və Kəndli-Fermer təsərrüfatlarında yunluq ətlik istiqamətli zərif yunlu Azərbaycan dağ merinosu cinsindən ibarət qoyunlar inkişaf etdirilməsi daha məqsədə uyğundur. Çünki bu sahə sovet dövründə daha geniş inkişaf etdirilmişdir. Bu bölgədə əsas məqsəd yüksək yun məhsuldarlığına uzun-zərif yuna kifayət qədər diri çəkiyə malik və köçəri qoyunçuluq şəraitinə yaxşı uyğunlaşan yunluq-ətlik istiqamətli qoyunların yetişdirilməsidir.
Qoyunçuluqda sürünün geniş təkrar istehsalı məsələləri böyük iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Sürülərin artırılması və tərkibinin yaxşılaşdırılması üçün süni mayalanma üsulunun tətbiqi günün vacib məsələlərindən biridir. Bu mütərəqqi üsul yaxşı keyfiyyətli törədicilərin toxumunun alınması, saxlanması və istifadə olunmasının bir sıra texniki üsullarının tədbiq olunmasına əsaslanır. Bu üsulların tədbiq olunması qoyunların cins tərkibini (keyfiyyətini) yaxşılaşdırır. Yüksək məhsuldar törədicilərdən daha səmərəli istifadə etməyə imkan verir. Bununla yanaşı süni mayalanma yolxucu (infeksiyon) xəstəliklərin yayılmasının qarşısını alır, ana qoyunların qısırlıq faizini azaldır.
Qoyunların mayalanma müddəti mühüm amildir və bu dövrdə ana qoyunların kütləvi surətdə həvəsə gəlmələrini uyğunlaşdırır.
Eyni zamanda süni mayalanma ilə yanaşı qoyunçuluğu inkişaf etdirmək üçün əsasən heyvanların yemləndirilməsini, bəslənməsini, saxlanmasını daha yaxşı təşkil etmək mühüm şərtdir. Bundan başqa qoyunçuluqda sleksiya-seçmə üsulundan da geniş istifadə etmək lazımdır. Hər il sürülərdə qoca, az məhsuldar, anormal eksteryer qurluşuna malik olan qoyunlar olmamalıdır. Çıxdaş edilərək ətliyə verilməlidir. Ana qoyun və şişəklərin mayalanmasını yaxşı təşkil etmək, bu zaman qoyunların zootexniki qayda da yemləndiriləsinə (otarılmasına) daha yaxşı fikir vermək lazımdır ki, mayalanmış qoyunlar təkrarən mayalandırılmasınlar və qısırlıq hallarına yol verilməsin. Bunun üçün təcrübəli zoobaytar mütəxəsisləri qoyunçuluqda damazlıq seleksiya işlərinin düzgün aparılmasında fəal iştirak etməlidirlər. Dövlət və kəndli-fermer təsərrüfatlarında sürülər yaş qurupları üzrə təşkil olunmalıdır.
Qoyunların sinifləşdirilməsi
Cinsindən, damazlıq kefiyyətindən və istifadəsindən aslı olaraq qoyunlar təmiz qanlılar və mələzlər; damazlıq və istifadəlik qruplarına ayrılır:
Təmiz qanlı qoyunlar hər hansı müəyyən bir cinsə xas olan eksteryer və məhsuldarlığa malik olmalıdır. Bunlar :
a) damazlıq kitaba təmiz qanlı kimi yazılmış və eyni cinsə aid valideyinlərdən əmələ gələn;
b) eyni cinsə mənsub olan valideyinlərdən əmələ gələn və təmiz qanlı olması sənədlərlə təsdiq olan (damazlıq şəadətnaməsi) və damazlıq vərəqəsi;
c) müxtəlif,lakin bir-birinə yaxın olan cinslərə mənsub olan valideyinlərdən (məsələn, Azərbaycan dağ merinosu və Askanya merinosu) əmələ gələn qoyunlar aiddir.
Təmiz qanlılara qan doyurma çarpazlaşdırma növündən alınan heyvanlar da aid edilə bilər, bu şərtlə ki, onlar yaxşılaşdırıcı cinsin birinci sinfinin tələbini ödəsin. Mələz heyvanlara təmiz qanlı heyvanlardan edilən tələbləri ödəməyən və müxtəlif cinslərin çarpazlaşdırılmasından alınan heyvanlar aid edilir.
Damazlıq heyvanlara kifayət qədər yüksək məhsuldarlığa görə seçilən adətən həmin cinsin birinci sinfinin tələbini ödəyən və öz xeyirli təsərrüfat əlamətlərini nəslə yaxşı keçirmək qabiliyyətinə malik olan, təsərrüfatda bəslənmə və satış üçün istifadə olunan təmiz qanlı qoyunlar daxildir. Yüksək məhsuldar mələz heyvanlar əgər arzu olunan tipin tələblərinə uyğun gəlirsə və öz əlamətlərini nəslə verə bilrisə damazlığa aid edilə bilər. Damazlıq qoyunlar damazlıq təsərrüfatlarda və fermalarda yetişdirilir.
İstifadəlik qrup heyvanlara qalan bütün təmiz qanlılar həm də birinci, iknci, üçüncü bonitrə sinfinin tələblərinə cavab verən mələz heyvanlar daxildir.
Qoyunların bonitrəsi
Qoyunçuluqda heyvanların seçmə, taylaşdırma və əvvəlki taylaşdırmanın nəticəsinin qiymətləndirilməsi bonitirə, diri çəki, yun qırxımı, balalama qabiliyyəti, əcdadı və nəslin keyfiyyətinin uçotu məlumatları əsasında həyata keçirilir. Yaxşı heyvanlar sürünün artırılması üçün saxlanılır və ya damazlıq məqsədi ilə satılır. Pisləri isə otlaq və ya bordaq şəraitində kökəldilərək ət tədarükünə verilməsi üçün çıxdaş edilir. Qoyunların bonitrəsi qəbul edilmiş istiqamətə cavab verən ən yaxşı heyvanların seçilməsi, seçmə aparılan əlamətlərin inkişafının keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi əsasında qoyunların siniflərə ayrılmasına deyilir. Qoyunların sinflərə ayrılması ana qoyunlara törədici qoçların təhkimini asanlaşdırır və sürünün daha qiymətli hissəsi olan elit və birinci sinf heyvanlar yaxşı yemləmə və bəsləmə şəraiti yaradılmasına imkan verir.
Bonitrə keçən ilki damazlıq işlərinin yekunlarına və onun qiymətləndirilməsinə, hər yeni nəsil heyvanlar alındıqca onların keyfiyyətinin necə dəyişdiyinin müyəyyən edilməsinə imkan yaradır. Qoyunçuluqda iki növ fərdi və sinfi bonitirə həyata keçirilir.
Qoyunların fərdi bonitrəsi zamanı heyvanların vacib məhsuldarlıq keyfiyyətləri onun eksteryer və konstitusiyası qiymətləndirilir. Hər bir heyvanda qiymətləndirmənin nəticəsi xüsusi jurnala qeyd olunur və sonra onlar fərdi damazlıq vərəqərinə keçirilir. Bunlar:
a) elit qrupuna ayrılmış heyvanlar (damazlıq zavod və təsərrüfatlarda isə birinci zavod sinifli heyvanlar, istifadılik heyvanlar olan elit ana qrupların və onların balalarının fərdi bonitrə edilməsi vacib deyil);
b) damazlıq məqsədi ilə satılacaq erkək toğlu və qoçlar, həmçinin sürüdə istifadə olunan törədici qoçlar;
c) sinfindən aslı olmayaraq qoçların verdiyi nəslə görə qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilən ana qoyunlar və onların miqdarı az olarsa, elit və birinci sinif heyvanlar fərdi bonitrə edilməlidir.
Sinfi bonitrə zamanı qoyunların sinflərə ayrılması, heyvanların məhsuldarlıq keyfiyyəti, konstitusiya- kompleks qiymətləndirilməsi bunun əsasında qoyunların kompleks qiymətləndirilməsi yolu ilə aparılr. Sinfi bonitrə zamanı ayrı-ayrı heyvanların keyfiyyəti qeyd edilmir, lakin bonitrə edilən hər qoyun qurupunda müxtəlif sinflərə aid edilmiş heyvanların miqdarı nəzərə alınır.
Dövlət və Kəndli-Fermer təsərrüfatlarının rəhbərləri , kənd təsərrüfatları mütəxəsisləri (zoobaytar)qoyunçuluğu inkişaf etdirmək, onun cins tərkibini yaxşılaşdırmaq və məhsuldarlığını artırmaq məqsədi ilə bu məsləhətlərə ciddi əməl etməlidirlər
