AUESKİ XƏSTƏLİYİ
AUESKİ XƏSTƏLİYİ
Aueski xəstəliyi infeksion xəstəlik olub, isitmə, mərkəzi sinir sisteminin zədələnmələri, ağciyərin iltihabı, donuzlardan və samurlardan başqa digər heyvanlarda şiddətli qaşınma və tüklərin tökülməsi ilə səciyyələnir.
Tarixi məlumat. Xəstəlik ilk dəfə 1902-ci ildə macar alimi Aladar Aueski tərəfindən müəyyən edilmişdir. Rusiyada xəstəlik 1909-cu ildə A. Akulov tərəfindən qaramalda aşkar edilmişdir.
Aueski xəstəliyi dünyanın əksər ölkələrində müşahidə edilir. Ölkəmizdə xəstəliyin öyrənilməsində P.N.Andreyev, P.S.Solomkin, İ. İ. Kulaşov və s. alimlərin mühüm rolları olmuşdur.
İqtisadi zərər. Xəstəlik nəticəsində ölüm baş verir, məcburi kəsim aparılır, balasalma müşahidə edilir, xəstə heyvanların məhsuldarlığı aşağı düşür. Bundan əlavə xəstəliyin ləğvi üçün müxtəlif müalicə vasitələri və profilaktik tədbirlərdən istifadə olunur ki, bu da kifayət qədər maddi vəsaitlərin xərclənməsinə səbəb olur.
Xüsusilə donuzçuluq və vəhşi heyvanlar sovxozunda iqtisadi zərər daha böyükdür.
Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi DNT-li virus olmaqla herpes viruslar ailəsinə mənsubdur. Virus sferik formaya malikdir, diametri 180-190 mkm-ə bərabərdir. Amildə pantropizm xüsusiyyəti mövcuddur, yəni virus əksər orqan və toxumalara toplanır.
Virus müxtəlif mənşəli hüceyrə kulturalarında yetişdirilir və sitopatoken təsirə malikdir. Bundan əlavə virus toyuq embrionunun fibroblast və müxtəlif növ heyvanların böyrəyindən hazırlanmış ilkin tripsinləşdirilmiş hüceyrə kulturasında da yaxşı yetişir.
Davamlılığı. Virus müxtəlif növ obyektlərin üzərində ilin fəslindən asılı olaraq bir neçə gündən bir neçə aya qədər sağ qalır. Günəşin düz şüaları 6 saata, səpələnmiş şüaları isə 12-48 saata amili inaktivləşdirir. Aşağı temperatur şəraitində virus uzun müddət öz virulentliyini itirmir. Amil çürümüş cəmdəkdə 1 aya qədər, qurumuş gəmirici cəmdəklərdə isə 1-6 aya qədər sağ qalır.
Dezinfeksiya maddələrindən 3%-li xlorlu əhəng məhlulu, 1%-li formaldehid məhlulu, 3%-li natrium qələvisi məhlulu və 20%-li sönmüş əhəng məhlulu virusu bir neçə dəqiqəyə məhv edir.
Epizootoloji xüsusiyyətləri. Təbii şəraitdə xəstəliyə əksər kənd təsərrüfatı heyvanları, xəzdərili heyvanlar və gəmiricilər həssasdır. Növ və yaş fərqinə əsasən heyvanlarda həssaslığın dərəcəsi müxtəlifdir. Müəyyən olunmuşdur ki, Aueski xəstəliyinə ən çox donuzlar, itlər və gəmiricilər, nisbətən az dərəcədə qaramal və xəzdərili heyvanlar, ən az isə atlar və eşşəklər həssaslıq göstərir.
İri və xırdabuynuzlu heyvanlarda, it və pişiklərdə xəstəlik ağır getməklə əksərən ölümlə nəticələnir. Körpə heyvanlar yaşlılara nisbətən daha çox həssaslıq göstərir. Təkdırnaqlı heyvanlarda xəstəliyə təbii davamlılıq mövcuddur.
Xəstəlik törədicisinin mənbəyi xəstələr və virusgəzdirən heyvanlardır. Bunlar virusu burun axıntısı, konyuktival maya, süd və sidik vasitəsi ilə ətraf mühitə ixrac edir. Xəstəlikdən sağalmış heyvanlar uzun müddət viruskəzdirən olur.
Qaramal, qoyun, keçi, it və pişiklərdə xəstəlik ağır formada gedir və ölümlə nəticələnir. Ona görə də bu qrup heyvanlarda epizootik proses geniş yayılma xüsusiyyətinə malik olur və qısa müddətdə ləğv olur. Donuz və sinantrop gəmiricilər xəstəlik törədicisinə nisbətən zəif dərəcədə həssaslıq göstərdiyi üçün onlarda tədricən sağalma baş verir və uzunmüddətli virus daşıyıcılıq nəzərə çariır ki, bu da infeksion prosesin davam etməsinə səbəb olur.
Xəstəlik törədicisinin yayılmasında amillə çirklənmiş yem, döşənək, heyvan binaları, müxtəlif gəmiricilər və gəmirici heyvanların cəsədləri mühüm rol oynayır. Gəmiricilər virusu uzun müddət öz orqanizmində gəzdirir ətraf mühiti çirkləndirir. Belə gəmiricilər təbiətdə xəstəlik törədicisinin ehtiyat mənbəyi kimi özünü göstərir və epizootik prosesin uzun müddət davam etməsinə səbəb olur.
Təbii şəraitdə ətyeyən heyvanlarda və donuzlarda yoluxma əsasən alimentar yolla baş verir. Çoşqalar xəstə analarını əmdikdə yoluxurlar. Həmçinin selikli qişalar vasitəsilə, bəzən aerogen yolla, dəri vasitəsilə və ana bətnində yoluxma qeyd olunur.
3-4 həftəlik çoşqalarda xəstəlik bədxassəli gedişə malik olmaqla ölümlə nəticələnir. Yuxarı yaş qrupuna mənsub olan çoşqalar da ağır formada xəstələnir, ancaq onların bir neçəsi sağalır. Yaşlı donuzlar isə yüngül formada xəstələnməklə xəstəlik çox vaxt gizli formada gedir və belə heyvanları aşkar etmək üçün seroloji reaksiyalardan istifadə edirlər.
Qeyri-sağlam donuzçuluq təsərrüfatlarında xəstəliyə qarşı müvafiq mübarizə tədbirləri aparmadıqda stasionar xarakter alır.
Digər növ heyvanlar donuzlarla sıx əlaqədə olduqda onların yoluxması müşahidə edilir.
Gövşəyən heyvanlarda parenterial yoluxma üstünlük təşkil edir və ona görə də qansoran həşəratlar əsas yoluxdurucu hesab olunur.
Aueski xəstəliyinə görə qeyri-sağlam iri donuzçuluq təsərrüfatlarında vaxtında sağlamlaşdırıcı tədbirlər aparılmadıqda infeksion proses uzun müddət davam edərək onun stasionarlığına səbəb olur. Belə vəziyyət amilin obyektlər üzərində müəyyən davamlılığı donuzlarda uzunmüddətli virus daşıyıcılıq və s. ilə izah edilir.
Xəstəlik heyvanlar arasında ən çox ilin payız-qış fəslində görünür ki, bu da həmin dövrdə heyvanların yemləmə-saxlanma şəraitinin müəyyən qədər pis olması, baytarlıq-sanitariya tədbirlərinin yerinə yetirilməməsi və gəmiricilərin çox olması ilə izah edilir.
Patogenez. Əgər virus alimentar və aerogen yolla orqanizmə daxil olursa bu zaman əvvəlcə giriş yolunda reproduksiya edir, sonra neyrolimfogen yolla daha doğrusu üçlü sinir, dil, udlaq və hissi sinir vasitəsilə baş beyinə yayılır. Nəticədə baş beyinin iti iltihabı, xüsusilə uzunsov beyinin, varoli korpusunun ağır zədələnmələri baş verir ki, bu da çox vaxt heyvanlarda sinir pozğunluğu əlamətləri kimi meydana çıxır.
Əgər virus orqanizmə dəri vasitəsilə daxil olursa giriş yolunda sürətlə çoxalır, sonra isə hematogen və limfagen yolla bütün orqanizmə yayılır, baş beyinin kəskin zədələnmələri olmur. Virusun həyat fəaliyyəti məhsulları qan damarının divarına təsir göstərir. Nəticədə müxtəlif orqanlarda hemorroji diatez yaranır ki, bu da donuzlarda daha çox müşahidə edilir.
Sinir sisteminin pozğunluğu nəticəsində zülal, karbohidrat və mineral maddələr mübadiləsi pozulur.
Xəstəlik nəticəsində qanda albuminin miqdarı azalır, qamma və betta-qlobulin fraksiyaları artır. Qanda xloridlərin və kaliumun çoxalması, fosfor və kalsiumun azalması müşahidə edilir. Eritrositlərin miqdarı azalır, bunun əksinə olaraq leykositoz baş verir, yəni sidikdə zülalın, şəkərin böyrək epitelilərinin, eritrositlərin və leykositlərin çox olması aşkar edilir.
Asetilxolin və histamin mübadiləsinin pozulması ilə əlaqədar olaraq qaşınma əmələ gəlir. Çünki dərinin qaşınan sahələrində histamin və asetilxolinin miqdarı azalır, histaminoza və eolinesterazanın fəallığı yüksəlir.
Gedişi və kliniki əlamətləri. İnkubasiya dövrü təbii yoluxmada 1-20 gün, süni yoluxmada isə 3-5 gün davam edir. Digər heyvanlardan fərqli olaraq donuzlarda qaşınma olmur. Xəstəliyin septiki, epileptik, oqlumvarı və qarışıq formaları mövcuddur.
10 günlüyə qədər çoşqalarda yoluxma ya ana bətnində, ya da südəmən zaman baş verir, bunlarda xəstəlik iti septisemiya və meninqoensefalit şəklində gedir. Çoşqalarda udlağın spazması, ağızdan maye axması, hərəkətin pozulması və 4-12 saata ölüm nəzərə çarpır.
10 günlükdən 4 aylığa qədər çoşqalarda xəstəlik ən çox qarışıq formada getməklə temperaturun yüksəlməsi, ümumi zəiflik, hərəkətin çətinləşməsi və sinir sisteminin pozğunluğu əlamətləri meydana çıxır. Çoşqalarda sinir sisteminin zədələnmə dərəcəsindən asılı olaraq epileptik və oqlumvarı formalara aid olan əlamətlər müşahidə edilir.
Epileptik forma zamanı sağlam görünən çoşqada qəflətən oyanıqlıq, narahatlıq, qeyri-adi hərəkətlər, bəbəyin genəlməsi, görmənin pozulması müşahidə edilir. Çeynəmə və boyun əzələlərində tutmalar, dişlərini xırçıldatma, konyuktivit, gözdən və burundan axıntı müşahidə edilir. Çoşqa yanı üstə uzanır, başını geriyə əyir və ətrafları ilə üzmə hərəkəti edir. Qırtlağın nəticəsində afoniya (səsbatma) inkişaf edir. Sonra görmə mərkəzinin, udlaq və qırtlaq əzələlərinin iflici yaranır.
Oqlumvarıforma zamanı çoşqalar hərəkətsiz durur. başını yerə söykəyir, səndələmə hərəkətləri edir. Gövdənin, boynun əyilməsi və qulaqların vəziyyətinin dəyişməsi görünür. Nəbz və tənəffüs tezləşir, boğulma müşahidə edilir. Xəstəlik bir neçə saatdan bir neçə günə qədər davam edir və çox vaxt ölümlə nəticələnir.
Çoşqalarda bəzən xəstəliyin mədə-bağırsaq forması görünür ki, bu zaman qusma, qanlı ishal və ölüm baş verir.
Bundan əlavə xəstəlik ağciyər formasında da özünü göstərir. Bu zaman temperaturun 42°C-yə qədər yüksəlməsi, öskürək, burundan selikli-irinli axıntı, pnevmoniyaya aid olan kliniki simptomları baş verir və 1-2 günə çoşqaların ölməsi müşahidə edilir. Yaşlı çoşqalar və donuzlarda xəstəlik nisbətən yüngül formada getməklə bunlarda öskürək, temperaturun yüksəlməsi, gözdən və burundan selikli-kataral mayenin axması müşahidə edilir. Bəzən donuzlarda xəstəliyin ağır forması müşahidə edilir. Bu zaman burun axıntısı, səndələmə hərəkətləri, öskürək, tənəffüsün çətinləşməsi, ətrafların, udlağın və qırtlağın iflici görünür, sonra ölüm baş verir. Ana donuzlarda laktasiya pozulur, boğaz heyvanlarda balasalma görünür.
Çoşqalarda xəstələnmə 70-100% olmaqla 2 həftəliklərdə ölüm 80-100%, nisbətən yaşlılarda isə 40-80%-ə çatır.
İribuynuzlu heyvanlarda xəstəlik zamanı temperaturun 42°C- yə qədər yüksəlməsi, ümumi zəiflik, yemdən imtina, gövşəmənin pozulması, gövdənin bəzi nahiyələrində, xüsusilə baş nahiyəsində güclü qaşınma müşahidə edilir. Bu zaman heyvan ayaqlarını yerə döyür, özünü oyana-buyana çırpır, yerə yıxılır və çevrilmə hərəkətləri edir. Sonra gövdənin müxtəlif nahiyələrində əzələlərin gərginləşməsi ilə əlaqədar olaraq başını geri qatlaması, belin donqarlaşması görünür. Heyvanlarda cinsi oyanıqlıq, sidik buraxmanın tez-tez olması, tərləmə və gövdə əzələlərinin titrəməsi müşahidə edilir. Heyvan yerə yıxılır və 1-4 günə ölümlə nəticələnir.
Bəzən qaramalda qaşınma olmur, tərləmə və ağızdan maye axımı güclənir, mədəönlüklərinin atoniyası, timpaniya, yuxuluq və ümumi zəifliklə əlaqədar olaraq onların ölümü müşahidə edilir.
Qoyun və keçilərdə kliniki əlamətlər iribuynuzlu heyvanlarda olduğu kimidir və 1-2 günə qədər ölümlə nəticələnir.
Xəzdərili heyvanlarda ümumi kliniki simptomtardan əlavə qusma, qaşınma və oyanıqlıq müşahidə edilir. Samurlarda adətən qaşınma olmur, səndələmə hərəkətləri, boğulma, udma aktının çətinləşməsi görünür. Xəstəlik xəzdərili heyvanlarda 1-3 gün davam edir və ölümlə nəticələnir.
İt və pişiklərdə narahatlıq, qaşınma və tükün tökülməsi görünür. Bəzən itlərdə quduzluğu xatırladan güclü oyanıqlıq inkişaf edir. Bundan əlavə əzələlərin titrəməsi, səndələmə, klonik tutmalar nəzərə çarpır. Salivasiya güclənir və suya tələbat artır. Boğulma və ifliclə əlaqədar olaraq 1-2 gündən sonra heyvanlar tələf olur.
Atlarda xəstəlik bəzən yüngül formada gedir ki, bu zaman ümumi zəiflik, iştahanın pozulması, belinin donqarlaşması və bir neçə gündən sonra sağalma nəzərə çarpır. Xəstəliyin ağır formasında güclü qaşınma, sinir oyanıqlığı, əzələ titrəməsi və tutmaları müşahidə edilir. Qıcığa qarşı cavab reaksiyası həddən artıq çox olur. Xəstəlik 1-2 gün davam edir və sağalmış atlarda çox vaxt korluq yaranır.
Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Ölmüş heyvanların dərisi üzərində donuz və samurlardan başqa adətən sürtünmə, zədələnmə və tüksüzləşmiş sahələr görünür. Dərialtı toxumada hemorroji infiltrat müşahidə edilir. Yuxarı tənəffüs yollarının selikli qişası hiperemiyalı və şişmiş olur. Mədə-bağırsaq şöbəsinin selikli qişasında qan sağıntıları və hiperemiya, həmçinin kataral, bəzən isə hemorroji qastroenterit görünür. ətyeyən heyvanların mədəsində çox vaxt həzm olunmamış yem kütləsi və bəzən yabançı vasitələr müşahidə edilir. Burun boşluğunun müayinəsi zamanı serozlu hemorroji rinit və haymorit aşkar edilir. Çoşqalarda həmçinin kataral larinqofarinkit tənəffüs üzvlərinin selikli qişasında və əksər parenximatoz orqanlarda çoxlu miqdarda nekroz ocaqları müşahidə edilir. Donuz, it və pişiklərdə krupozlu difteritik və yaralı-nekrotik tonzillit görünür. Qaraciyər, böyrək və dalaqda venoz durğunluq əlamətləri aşkar edilir. Baş və onurğa beyində, həmçinin onların qişalarında hiperemiya və şişkinlik nəzərə çarpır. İtlərdə ürək əzələsində xarakterik degenerativ dəyişikliklər görünür.
Xəzdərili heyvanlarda ürəyin həcmən böyüməsi, işemiya sahələri və endokardda qan sağıntıları nəzərə çarpır. Sidik kisəsi böyüməklə, selikli qişasında bəzən qan sağıntılarına təsadüf edilir. Baş və onurğa beyində iltihab və bunların qişalarında isə qan sağıntıları görünür.
Diaqnoz. Xəstəliyə diaqnoz qoymaq üçün onun epizootoloji xüsusiyyətləri, kliniki əlamətləri, patoloji-anatomik dəyişiklikləri nəzərə alınır və laboratoriya müayinələri aparılır. Laboratoriyaya xırda heyvanlar bütöv halda, iri heyvanların isə baş beyni, onurğa beyni, ağciyər, qaraciyər, dalaq və limfa düyünləri gətirilir. Yay vaxtı onları 50%-li qliserin və ya xörək duzunun doymuş məhlulu olan qablarda göndərirlər. Laboratoriyada patoloji materialın fizioloji məhlulda suspenziyası alınır. Həmin suspenziya ilə adadovşanları və pişiklər yoluxdurulur. Yoluxdurmadan 3-5 gün sonra bu heyvanlarda Aueski xəstəliyinin xarakterik klinik əlamətləri görünərsə, deməli yoxlanan materialda virus mövcuddur.
Son zamanlar retrospektiv diaqnostika məqsədilə seroloji reaksiyalardan neytrallaşma, aqar gelində presipitasiya komplementinbirləşmə və immunofuloressensiya reaksiyalarından istifadə edilir.
Təfriqi diaqnozu. Xəstəliyi quduzluqdan, donuzlarda isə taundan, paratifdən, listeriozdan, qripdən, Teşena xəstəliyindən və avitaminozlardan təfriq etmək lazımdır.
Quduzluqda aqressivlik və beyin hüceyrələrində xüsusi cisimciklər aşkar edilir. Donuzların taununda temperatur uzun müddət yüksək dərəcədə qalır və dəri üzərində qan sağıntıları yaranır.
Paratif və listerioz bioloji sınaq və bakterioloji müayinə ilə təfriq edilir.
Qrip ilin soyuq və nəmli dövrlərində baş verməklə bu yaşdan olan donuzlarda körünür.
Teşena xəstəliyi ilə yalnız donuzlar xəstələnir, bioloji sınaq əsasında təfriq edilir.
Avitaminozlarla temperatura yüksəlmir, infeksiop pr olmur və mütləq bioloji sınaq aparılmalıdır.
Müalicə. Xəstəliyə qarşı effektli müalicə vasitəsi yoxdur. P. S.Solomkin tərəfindən xəstəliyə qarşı hiperimmun serum və İ. İ. Lukaşev tərəfindən spesifik qamma-qlobulin hazırlanmışdır. Ancaq hər iki preparat kifayət qədər şı müalicə xüsusiyyətinə malik deyil.
Hal-hazırda çoşqaların və xəzdərili heyvanların müalicəsi üçün qamma-qlobulin xəstəliyin əvvəlində işlədi Sekundar mikrofloranın inkişafı əleyhinə müxtəlif a biotiklər və vitaminlərdən istifadə vacibdir.
İmmunitet. Xəstəlikdən sağalmış donuzlarda 1-3 il, yaşlılarda isə bəzən ömürlük immunitet yaranır. Xəstəliyi keçirmiş heyvanların qanında virus neytrallaşdırıcı və komplementbirləşdirici əkscisimlər, həmçinin aqqlütininlər presipitinlər və opsoninlər aşkar edilir. Körpə çoşqalarda kifayət qədər gərginliyə malik olmayan kollostral immunitet əldə edilmir.
1950-çi ildә P.S.Solomkin hidroksialümin formalvaksin hazırlamışdır.
Hal-hazırda kənd təsərrüfatı heyvanlarının fәal peyvәndi üçün DENİ-nin quru kultural virus vaksini tәklif edilmişdir. (P. M. Bazılyev, E. M. Proxorova). Bundan başqa donuzların peyvәndi üçün Q. X. Kamalov vә A. V. Selivanov tәrәfindən BUK-628 ştammından hazırlanmış virusvaksindәn geniş şəkildə istifadə olunur.
Qoyun, donuz vә xәzdәrili heyvanların peyvәndi üçün inaktivlәşdirilmiş kultural vaksin işlәdilir ki, peyvәnddәn 3-10 gün keçmiş immunitet yaranır, donuzlarda vә qoyunlarda 10 ay, xәzdərili heyvanlarda isә 6 ay davam edir.
İ. P. Lısenko tәrәfindәn Aueski xәstәliyi vә donuzların taununa qarşı kompleks vaksinasiya üsulu tәklif edilmişdir.
Qeyri-fәal peyvәnd üçün spesifik qamma-qlobulin işlәdi- lir ki, yaranmış immunitet 3-4 hәftә davam edir. Bundan əlavə xәstəliyin profilaktikası üçün immunolakton işlәdilir.
Profilaktika vә mübarizә tәdbirlәri. Xәstәliyin profilaktikası mәqsәdilә heyvandarlıq fermalarında vә onun әtraf sahәlәrindә, xüsusilә gizli sinantrop vә antropurkik oçaqlar yarana bilәcәk sahәlәrdә müxtәlif baytarlıq-sanitariya tәdbirlәrindәn istifadә edilmәlidir. Ev heyvanları vә vәhşi heyvanlar planlı qaydada epizootoloji nәzarәt altında olmalıdır.
Donuzçuluq tәsәrrüfatlarında viruskәzdirәn heyvanları aşkar etmәk üçün bioloji sınaqdan vә seroloji reaksiyalardan istifadә edilir. Onların yay düşərgə şəraitində saxlanması, keyfiyyәtli yemlәrlә tәmin edilmәsi, burada gәmiricilәrә qarşı sistematik mübarizә, sahibsiz it vә pişiklәrlə mübarizə mühüm әhәmiyyәt daşıyır.
Tәsәrrüfatda xәstәlik müşahidә edildikdә karantin qoyulur vә onun bütün şәrtlәrinә ciddi şәkildә әmәl olunur. Xәstә vә xәstәliyә şübhәli heyvanlar ayrılaraq müalicә edilir, digәr heyvanlarda isә vaksinasiya aparılır. Tәsәrrüfatda mexaniki tәmizlik aparıldıqdan sonra dezinfeksiya aparılmalıdır. Dezinfeksiya mәqsәdilә 2-3%-li natrium qәlәvisi, 3%-li kreolin emulsiyası vә 20%-li sönmüş әhәng mәhlulundan istifadә olunur.
Peyin biotermiki üsulla zәrәrsizlәşdirilir. Xәstә donuzları qamma-qlobulin vә spesifik hiperimmun serumla müalicә edirlәr. Sağlam donuzları 7 gün fasilә ilə iki dәfә vaksinasiya edirlәr. Boğaz donuzları doğuma 2-3 hәftә qalmış peyvәnd etmәk olar. Belә analardan alınan çoşqalar 2-3-cü günlәrdә vә 1 hәftәdәn sonra tәkrarәn peyvәnd edilir. Çoşqalar 45 günlüyə çatdıqda yenidən 7 günlük fasilə ilә iki dəfə peyvәnd edilmәlidir. Mәcburi kәsilmiş heyvanların әti bişirildikdən sonar istifadә edilir, ölmüş heyvan cәsәdləri isә yandırılır vә ya utillәşdirilir.
Karantin tәsәrrüfatdan axırıncı xәstәlәnmәdәn bir ay sonar, xәzdәrili vәhşi heyvanlarda isә 15 gün keçmiş kötürülür.
Donuzçuluq tәsәrrüfatı xәstәliyә görә o vaxt sağlam hesab olunur ki, vaksinasiyadan 6 ay keçәn dövrdә ana donuzlardan hәmişә sağlam bala alınsın. Yaxşı olar ki, bu dövrdə hәr 4 hәftәdәn bir, 2 dәfә seroloji müayinә ilә bütün donuzlar yoxlansın.
