DABAQ

DABAQ

İti gedişli yüksək kontagioz xəstəlikdir, ağız boşluğunun selikli qişasında, yelinin və ətrafların dərisində aftaların əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur.

Törədicisi. RNT tərkibli virusdur. Pikornaviruslar ailəsinin rinovirus cinsinə aiddir (20-25 nm). Həssas heyvan orqanizmində inkubasiya dövrü 14 gündür. Onun 7 serotipi vardır: O, A, S, SAT-1, SAT-2, SAT-3 və Asiya-1. Hər serotipin bir neçə variantı mövcuddur. Müəyyən olunmuşdur ki, dabaq epizootiyaları zamanı bu tiplərdən biri asanlıqla digərinə keçə bilər. Tiplərin belə dəyişkənliyi onların heyvan orqanizmindən passajı ilə əlaqədardır. Virusu müxtəlif növ heyvanların orqanizmində və böyrəklərdən hazırlanmış ilkin tripsinləşdirilmiş hüceyrə kulturasında yetişdirirlər. Son zamanlar dabaq virusunu yetişdirmək üçün müxtəlif növ heyvanların beynindən hazırlanmış hüceyrə kulturasından istifadə edilir.

Heyvan orqanizmində viruslar virusneytrallaşdırıcı, komplement təsbitedici və presipitinləşdirici əkscisimlər yaradırlar. Seroloji tipləri təyin etmək üçün NR, KBR və PHAR qoyulur. Virus ətraf mühitin mənfı təsirinə qarşı yüksək davamlılıq göstərir.

Epizootologiyası. Qaramal, davarlar, donuzlar, marallar həssasdırlar. Camış və dəvələr az həssasdırlar. Xəstəlik nadir hallarda itlərdə, pişiklərdə, dovşanlarda, kirpilərdə və kiçik gəmiricilərdə rast gəlinir. İnsanlar xəstə heyvanlardan yoluxa bilərlər. Cavan heyvanlar yaşlılara nisbətən daha həssasdırlar və xəstəlik onlarda daha ağır keçir.

Törədicinin mənbəyi xəstə və xəstəlikdən sağalmış heyvanlardır. Onlar ağız suyu, süd, sidik və kal vasitəsilə ətrafa yayılırlar. Virus bu heyvanlarda xəstəliyin klinik əlamətləri inkişaf etməsindən əvvəl və ya xəstəlikdən sağaldıqdan sonra da xaric olunur. Quşlar bu virusla yoluxmurlar, lakin onları asanlıqla uzaq məsafələrə yaya bilirlər.

Yoluxma adətən alimentar, aerogen və kontakt yollarla baş verir.

Xəstəliyin baş verməsində mövsümilik yoxdur, o daha çox iqtisadi-təsərrüfat beynəlxalq əlaqələrdən, heyvandarlıq mədəniyyətinin səviyyəsindən, baytarlıq-sanitariya tədbirlərinin yerinə yetirilməsi dərəcəsindən asılıdır.

Dabağın kütləvi hal alması epizootiya, bəzən isə hətta, panzootiya səviyyəsində baş verə bilər.

Pategenez. Dabaq virusunun toxuma çoxqatlı epiteli ilə örtülən selikli qişalar hesab olunur. Həmçinin dəri epidermisinin tüksüz hissələri hesab olunur. Xəstəlik tsiklik keçməklə iki fazadan ibarət olan infeksion proses halında baş verir. Zədələnmiş selikli qişadan keçdikdən 14-16 saat sonra həmin yerlərdə ilkin aftalar əmələ gəlir. Belə aftalar burun aynasında, dırnaqarası yarıqlarda və süd vəzisinin əmcəklərinin dərisində yarana bilər. İlkin aftalar mərhələsində heyvam ümumi halı adətən normal olur, bədən temperaturunda və digər fizioloji göstəricilərdə nəzərə çarpacaq dəyişikliklər qeyd olunmur.

İkinci faza virusun qana keçməsi və onun bütün orqan və toxumalara yayılması nəticəsində başlayır. Yoluxmadan 48-72 saat sonra qızdırma fonunda virusa həssas toxumalarda ikincili aftalar əmələ gəlir. İnfeksiyanın generallaşması 2-4 gün davam edir, bədən temperaturunun kəskin yüksəlməsi ilə qeyd olunur və virusun titrinin qanda azalması fonunda tədricən sönür, ikincili aftaların sağalması ilə başa çatır. Cavan heyvanlarda. virus bütün orqanlarda yayılır, aftalar inkişaf edə bilmir, dabaq prosesi septiki xarakter daşıyır.

İmmunitet. Virusun müəyyən tipi ilə xəstələnib sağalan heyvanlarda həmin tipə qarşı uzunmüddətli (10 ilə qədər) və gərgin immunitet əmələ gəlir, lakin belə heyvanlar dabağın digər tipləri ilə yoluxa bilərlər. Heyvanların fəal peyvəndi üçün mono və polivalent vaksinlərdən istifadə olunur,

Polivalent vaksin (A, O və S tiplərinə qarşı) 500 kq-dək olan qaramala 5 ml, 500 kq-dan çox olanlara isə hər 100 kq canlı kütləyə 1 ml hesabı ilə dərialtına vurulur (qoyun və keçilərə 2 ml).

Qaramalda və qoyunlarda 6 aydan sonra revaksinasiya aparılır. Buzovlar 4 aylıqdan sonra vaksinasiya edilir. Immunitet vaksinasiyadan 21 gün sonra, revaksinasiyadan isə 4-5 gün sonra yaranır. Dabağın 0,A,S və Asiya -1 tiplərinə qarşı alüminium hidroksidli formol vaksin də mövcuddur. Profilaktika məqsədilə bu vaksin bir dəfə, yoluxma təhlükəsi olan təsərrüfatlarda isə 7-12 günlük fasilə ilə 2 dəfə vurulur.

Rekonvalessent heyvanların qanı ilə qeyri-fəal immunitet yaratmaq mümkündür. Bu məqsədlə qaramaldan xəstəliyin 12-25 günlüyündə 2-3 litr qan götürülür. Hər 1 litr qana 80 ml konservləşdirici məhlul əlavə edilir (40 ml 10%-li limon turşusunun natrium duzu və 40 ml 10%-li karbol turşusu). Belə konservləşdirilmiş qan 2-4°S-də saxlamaq şərti ilə 3-4 ay ərzində istifadəyə yararlı olur, konservləşdirilmədikdə isə 3-4 gün ərzində istifadə olunmalıdır (doza - hər kiloqram canlı kütləyə 2 ml dərialtma).

Dabaq əleyhinə serumu hazırlamaq üçün aseptika qaydalarına əməl etməklə vidaci venadan qan alınır və serumu ayrılır. 900 ml rekonvalessent serumun üzərinə 100 ml 5%-li karbol turşusu əlavə edilir. Belə serum 6 aya qədər yararlıdır.

Klinik əlamətləri. İnkubasiya müddəti 1-7 gündür, xəstəliyin ilkin əlamətləri bunlardır: iştaha və südverimi azalır, gövşəmə pozulur, bədən temperaturu yüksəlir, ağız boşluğu selikli qişası qızarır, salivasiya çoxalır, dırnaq ətrafında və dırnaqarası nahiyədə şişkinlik

başlayır. Bir müddət sonra ağız boşluğunda və yelində aftalar əmələ gəlir, aftaların yerində qanı axan eroziyalar inkişaf edir. Heyvanlar yemdən imtina edirlər, sürətlə arıqlayırlar. Yaralar çox vaxt ikinci mikroflora ilə yoluxurlar. Yelində əmcəklər şişdikdə, süd sağımı çətinləşir və mastit inkişaf edə bilər.

Cavan heyvanlarda bəzən xəstəliyin ildırımvari formasına rast gəlinir, bu halda ölüm xəstəliyin ikinci həftəsi ərzində baş verir. Ölüm 70-100% təşkil edir.

Qoyunlarda xəstəlik nisbətən yüngül keçir, aftalar kiçik olur və tez sağalır. Boğaz heyvanlarda balasalma müşahidə oluna bilər.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Qaramal və camışın cəsədləri yarılarkən, adətən ağız boşluğunda, yelində və ətraflarda, nadir hallarda isə mədəönlüyünün selikli qişasında tipik aftoz pozulmalar müşahidə olunur. Miokardda alabəzəklik («pələng» ürəklilik) inkişaf edir.

Diaqnozu. Diaqnoz epizootoloji, klinik, patoloji-anatomik dəyişikliklərə və laborator müayinələrinə əsasən qoyulur. Klinik- epizootoloji məlumatların analizi ilkin diaqnozu təcili qoymağa imkan verir. Törədicinin tipini müəyyən etmək üçün laborator müayinələr aparılır. Bu məqsədlə 5 q-dan az olmamaqla aftoz material götürülür, bərabər miqdarda qliserin və fosfat buferi ilə qarışdırılır və germetik bağlama halında laboratoriyaya göndərilir.

Müalicəsi. Xəstə heyvanlar təcrid olunaraq, müalicə edilirlər, xəstəlik bütün naxırda yayılıbsa, təcridə ehtiyac qalmır. Xəstələr immunolakton və ya rekonvalessentlərin (xəstəlikdən sağalmış heyvanların) qan serumu ilə işlənilir. Simptomatik müalicə aparılır: antiseptik və büzüşdürücü preparatlar proses gedən nahiyələrə çilənir, ehtiyac olduqda bu yerlərdə cərrahi əməliyyatlar aparıla bilər, ağrıkəsici və ürək-sinir sakitləşdirici dərman vasitələri tətbiq edilir. Yemlər yumşaq və ya qaynadılmış olmalıdır.

Klinik sağlam heyvanlara fəal və qeyri-fəal immunizasiya tətbiq edilir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Epizootiya əleyhi tədbirlərin əsas prinsipləri aşağıdakılardır: ölkəyə törədicinin daxil olmasının qarşısının alınması, immun ərazilərin yaradılması və qorunması, yoluxmanın mənbəyinin və yayılma üsullarının aşkar edilməsi.

Ölkədə epizootik vəziyyətin dəyişməsinin elmi əsaslandırılmış proqnozu böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Dabaq baş verdikdə təsərrüfata və ya yaşayış məntəqəsinə karantin qoyulur və müvafiq qaydalara əməl olunmaqla törədicinin bu ərazidən kənara çıxmasına maksimum maneçilik törədilir.

Təhlükəli hesab olunan bölgələrdə ümumi profilaktika tədbirləri yerinə yetirilir, həssas heyvanlar vaksinasiya olunurlar.

Karantin axırıncı heyvan sağalmasından və a xəstə heyvanın öldürülməsindən 21 gün keçdikdən sonra götürülə bilər.