İribuynuzlu heyvanların xəstəlikləri və mualicə yolları

İribuynuzlu heyvanların xəstəlikləri və mualicə yolları

NODULYAR DERMATİT VİRUS XƏSTƏLİYİ

İribuynuzlu heyvanların nodulyar dermatiti (latınca dermatitis nodularis bovum, ingilis dilində isə limpy skin disease-adlandırılır) virus mənşəli olmaqla qısa müddətli isitmə, dəri örtüyünün, limfa sisteminin, selikli qişanın zədələnməsi, dərialtı toxumalarda düyünlərin və nekrozların əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir.

Yayılması. Xəstəlik ilk dəfə 1929-cu ildə Şimali Rodezidə (Afrikada yerləşir) aşkar olunmuşdur, kliniki əlamətləri isə 1931-ci ildə R.Mac Donald tərəfindən Zambiyada təsvir edilmişdır. Sonralar isə xəstəlik Cənubi Afrikanın əksər ölkələrində, eləcə də 1954-cü ildə Madaqaskarda aşkar edilmişdir. P.C.Lefevre və başqalarının müşahidələrinə görə, son onilliklər ərzində xəstəliyin Afrika kontinentinin əksər ölkələrində yayıldığını, eyni zamanda Hindistanın şimali-qərb ştatlarında qeydə alındığını R.M.Sharma göstərir.

İqtisadi zərəri. Xəstəlik nəticəsində ölüm halları 10%-dən yüksək olmur. Lakin bir çox tədqiqatçıların qənaətinə görə, süd və ət istehsalının azalması, gön-dəri məmulatının keyfiyyətinin aşağı düşməsi, inəklərdə cinsi siklin, törədici buğalarda müvəqqəti cinsi fəallığın pozulması iqtisadi zərərin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb olur. D.R.Navathe(1978), R.M.Sharma(1962) və başqaları qeyd edirlər ki, həmin infeksiya Hindistana hər il 50 mln rupi ziyan vurur.

Bu sahədə uzun müddət işləyən, tədqiqat aparan L.Backstorm, R.M.Robinson və P.A.Alexander düyüncüklərin infeksion xarakterli olmasını müəyyən etmişlər. 1948-ci ildə Van der Ende, P.Alexander, Kipps həmin infeksiyanın törədicilərini yumurta embrionunda yetişdirmişlər. 1956-1957-ci illərdə isə P.Alexander, V.Plovight, D.Halg xəstə heyvanların patoloji materiallarını buzovun böyrək hüceyrələrində yetişdirməklə sitopatik hərəkətlərinə görə fərqlənən xəstəliyin virus amilli olduğunu aşkarlamışlar. Nəticədə həmin viruslar aşağıdakı 3 qrupa bölünmüşdür: 1.Orphelins; 2. Allerton; 3. Neethling.

İ.Pridie və V.Coackley 1959-cu ildə nodulyar dermatitin törədicisinin yalnız üçüncü qrup virusa aid olduğunu sübut etmiş və həmin törədicini çiçək virusu ailəsinə aid etmişlər. Antigen xüsusiyyətlərinə görə həmin amil qoyun çiçəyi virusuna uyğunluq baxımından daha yaxındır. İ.B.Capstic və başqaları 1961-ci ildə eksperiment şəraitdə Allerton virusu ilə heyvanların yüngül xəstələndiyini, Orphelins qrupuna aid olan virus isə heç bir kliniki dəyişiklik törətməməsini qeyd etmişlər.

Düyüncüklərin viruslu materialı toyuq embrionlarında, buzovların, quzuların və ada dovşanlarının ilkin hüceyrə toxumlarında çoxalır. Eksperimental yoluxmaya iri və xırdabuynuzlu heyvanlar, hind donuzları, siçanlar çox həssas, ada dovşanları isə az həssasdırlar. R.E. Veiss. 1959-cu ildə apardığı tədqiqatlara görə, törədicilər qida mühitinin pH (2 -10) radələrində dəyişikliyinə nisbətən davamlı olmasına baxmayaraq, 20%-li efir və xloroform məhlulu virusu inaktivləşdirir.

Epizootoloji məlumatlar. Təbii şəraitdə nodulyar dermatitə iribuynuzlu heyvanlar, xüsusən də cinsi yaxşılaşmış heyvanlar və zebular həssasdırlar. Xəstəliyin əsas mənbəyi xəstə heyvanlar və virus daşıyıcılarıdır. Xəstəliyin baş verdiyi ilk dövrlərdə naxırın 5-50%-i, ayrı-ayrı hallarda isə 75-100 %-i virusa yoluxa bilər.

İnfeksiya əsas etibarı ilə qansoran həşəratlar-ağcaqanadlar, milçəklər tərəfindən mexaniki yolla yayılır.

D.A.Haig 1955-ci ildə xəstəliyin ötürülməsində əsas amil kimi tüpürcəkdə və tüpürcək vəzində virusun yük-sək konsentrasiyada olması ilə izah edir.

Virusun quşlar vasitəsi ilə yayılması haqda da fikirlər yürüdülür. Düyüncük törədicilərinin təsərrüfatda yayılmasına səbəb qoyunların da rolunun olması haqda xəbərlər vardır. Bəzi müəlliflərin, o cümlədən B.H.Ali, H.M.Abeidin məlumatlarına görə Sudanda birinci dəfə xəstəlik yaxşı otlaq sahəsi və su mənbələri olan rayonda baş vermişdir.

D.R.Navathe və başqaları 1978-ci ildə Nigeriyada iribuynuzlu heyvanlar arasında xəstəliyi ən çox iyul-avqust aylarında (25-75%) qeyd etmişlər. İlin quraqlıq dövründə epizootiya müşahidə edilməmişdir. Həmin hallarda gövşəyən vəhşi heyvanlar arasında xəstəlik qeyd edilməmişdir. P.C.Leferre və başqaları 1979-cu ildə Afrika kontinentində epizootik vəziyyəti analiz edərək nodulyar dermatitin tədricən həmin kontinentin şimalına və qərb zonasına yayıldığı qənaətinə gəlmişdir.

Patogenezin lazımi səviyyədə öyrənilməməsinin səbəbi eksperimental şəraitdə tipik kliniki əlamətlərin çox vaxt müşahidə olunmaması ilə izah edilir. İribuynuzlu heyvanlar viruslu materialla dərialtı yolla yoluxdurduqda 4-7 gündən sonra həmin nahiyənin mərkəzində düyüncüklər olmaqla ətrafında 20 sm-ə qədər iltihabi proses gedir.

İltihabi proses dəri, dərialtı nahiyəni, bəzi hallarda əzələ toxumasını da əhatə edir. Yoluxmanın 7-19-cu günü 48 saat ərzində isitmə sonra isə generalizasiya prosesi müşahidə edilir.

Qanda virus 3-4 gündən sonra temperaturun qalxması və düyüncüklərin əmələ gəlməsi nəticəsində özünü biruzə verir. Həmin dövrdə virus qanla ağız boşluğunun, burunun, gözün, cinsiyyət yolunun selikli qişasına, tüpürcək, süd vəzilərinə, xayalara sirayət edir. Düyüncüklərin əmələ gəlməsi dərinin epitelial hüceyrələrinin giperplaziyası ilə müşayiət olunur. Dərinin derma hissəsinin şişkinliyi damarların trombozu nəticəsində ətraf toxumalar nekrozlaşır. İltihab prosesi limfa vəzilərini əhatə edir, lakin həmin prosesin mexanizmi axıra qədər öyrənilməmişdir. Limfa vəzilərinin, damarların iltihabı, xoralı yaraların əmələ gəlməsi, septik mürəkkəbləşmələr isə infeksiyanın nəticəsində baş verir.

Kliniki nişanələri. İnkubasiya dövrü təbii yoluxmada 2-4 həftə çəkir. Xəstəliyin iti forması ilk dövrlərdə isitmə (bədən temperaturu 40°C qədər artır), iştahanın zəifləməsi, gözdən yaş axması, burunun selikli qişasından axıntılarla müşayiət olunur. Xəstəliyin 48 saatından sonra dəri üzərində 0,2-5 sm ölçüdə girdə formalı səpgilər əmələ gəlir. Səpgilərin sayı dərinin hər yerində bir neçə yüzə qədər ola bilər. Dərialtı limfa vəziləri həcmcə böyüyür və aşkar müşahidə olunur. Xəstə heyvanlar sürətlə arıqlayır, süd verən heyvanlarda isə süd vəzilərinin mastiti nəticəsində süd azalır. Nadir hallarda sinir pozğunluğu və aqressivlik baş verir. Bəzi inəklərdə balasalma halları qeyd olunur.

Xəstəliyin ağır formasında uzun müddətli isitmə, iştahanın kəsilməsi, arıqlama baş verir. Bədən nahiyəsinin hər yerində və görünən selik qişalarda düyüncüklər əmələ gəlir, xəstəliyin ağırlaşma dövründə traxeyanın, udlağın zədələnməsi və bronxopnevmoniyanın nəticəsində heyvanlarda asfiksiya müşahidə olunaraq ölüm baş verə bilər. Nodulyar dermatitin iti formada keçdiyi halda dəridə nəzərə çarpan zədələnmələr qeyd olunmur. Xəstəlik qısa müddətli isitmə (2-5 gün) və iştahanın kəsilməsi ilə müşayiət olunur. Xəstəliyin atipik forması yeni doğulmuş buzovlarda fasiləli diareya, isitmə ilə özünü biruzə verir, kliniki əlamət kimi dəri örtüyündə heç bir dəyişiklik hiss olunmur. Yaşlı heyvanlarda iştahanın kəsilməsi, arabir isitmə halları hiss olunur. Nadir hallarda xəstəlik simptomsuz, lakin virusdaşıyıcılıq və virusneytrallaşdırıcı anticismlərin əmələ gəlməsi isə müşayiət olunur.

Patologoanatomik dəyişikliklər. Düyüncüklərin kəsiyində ağ bozumtul rəngində bərk konsistensiyalı birləşdirici toxuma nəzərə çarpır, dəri və dərialtı toxuma qırmızımtıl maye ilə dolu olur. Nekrozlaşmış düyüncüklər pıxtalaşmış kütlə halında düyüncüklərin dibində isə xoralar əlaməti olur. Düyüncüklər ağciyərin, mədənin, işgəmbənin və balalığın əzələ lifləri arasında da nəzərə çarpır.

Plevral pərdədə, ürək əzələlərində, qaraciyərdə qansağıntıları qeyd olunur. Histomorfoloji dəyişikliklər prosesin inkişaf mərhələsindən asılı olur. Xəstəliyin ilk dövrlərində epitelial hüceyrələr həcmcə böyüyür və onlarda vakuollar əmələ gəlir. Düyüncüklərin histokəsiyində çox vaxt nüvədən böyük olmaqla girdə və ya uzunsov törəmələr qeyd olunur. Həmin törəmələr epitelial hüceyrələrdə və histocitlərdə aşkar olunur.

Diaqnoz və differensial diaqnoz. Düyüncüklərin tipik forması asanlıqla müəyyən olunur. Atipik və sporadik halları aşkar etmək çətindir. Belə hallarda virusu ayırıb indentifikasiya etmək lazımdır. Kliniki diaqnozu epizootoloji məlumatlar və

simptomatik xüsusiyyətlər əsasında qoymaq olur. Nodulyar dermatitin xarakterik əlamətləri düyüncük-lərin orqanların seroz və selikli qişasında əmələ gəlməsi, səthi limfa vəzilərinin reaksiyası ilə səciyyələnir. Yekun diaqnoz laboratoriya müayinələri nəticəsində qoyulur. Dərinin histopatoloji kəsiyində epitelial hüceyrələrdə sitoplazmatik törəmələr aşkar olunur. Həmin törəmələri düyün-cüklərin 90%-də aşkar etmək olur. Virus toxuma kulturasında neytrallaşma reaksiyası vasitəsi ilə ayrılır və identifikasiya edilir. Differensial diaqnoz zamanı xəstəliyin ilkin dövrünün böyük əhəmiyyəti vardır. Xəstəliyi streptotrixoz, onxoserxoz, dəri vərəmindən, eləcə də həşaratların və ilanların sancması zamanı dərinin dəyişməsi hallarından təfriq etmək lazımdır.

Nodulyar dermatit zamanı adətən xəstə heyvan sağalır. Ölüm halları 10%-dən artıq olmamaqla 1-2% təşkil edir. Xəstəliyi keçirmiş heyvanlarda immunitet əmələ gəlir. Heterogen vaksinlə peyvənd olunmuş heyvanlarda immunitet 2 ilə qədər qalır. Hazırda ən çox Neethling ştammından lioflizasiya edilmiş kultural vaksin tətbiq edilir. Həmin vaksin 3 il ərzində immunitet saxlayır. Cənubi və Şimali Afrikanın bir çox ölkələrində milyonlarla heyvan müsbət nəticə ilə peyvənd edilmişdir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Spesifik mübarizə tədbirləri işlənib hazırlanmamışdır. Xəstələnmiş heyvanların 90%-i sağalır. Heyvanlar üçün yaxşı saxlanma və yemləmə şəraiti yaradılmalıdır. Dezinfeksiya maddələri ilə duş qurğuları vasitəsi ilə heyvanları çimizdirmək lazımdır.

Xəstəlikdən sağalmış heyvanlarda yenidən yoluxmaya qarşı güclü immunitet yaranır. Bəzi ölkələrdə Klaveli virusundan alınmış kulturalar heterogen virus vaksini tətbiq edərkən qoyunlarda iribuynuzlu heyvanların düyüncüklü dermatitinə oxşar dəri sindromu əmələ gəlir. Nodulyar dermatitə qarşı qoruyucu karantin tədbirləri Afrika və Madaqaskarda arzu olunan nəticəni verməmiş, xəstəlik tədricən Cənubi-Şimali və Qərbi Afrika zonasında yayılmışdır. Yayılma arealının səbəbi isə yəqin ki, xəstəliyin epizootologiyasının az öyrənilməsi, xəstəliyin mənbəyinin qeyri-dəqiqliyi hesab edilir.

Xəstəliyin baytarlıq-sanitariya profilaktikasında vahid sistem işlənib hazırlanmamışdır. Ayrı-ayrı ölkələrdə, o cümlədən Mozambik, Madaqaskar və CAR-da heyvan sahibləri xəstəliyin baş verməsi haqda baytarlıq xidmətinə xəbər versələr də xəstəlik qeydə alınır. Bununla belə diri heyvanın və dərinin daşınması qadağan edilir, xəstə və şübhəli heyvanlar izolyasiya edilir. Ölmüş heyvanların cəsədləri yandırılır, yaxud yerə basdırılır. Südün əmtəəsinə qadağa qoyulur, kliniki əlamətləri olan heyvanlar məhv edilir. Mozambikdə qeyri-sağlam zonalarda xəstəliyin qarşısını almaq məqsədi ilə vəhşi heyvanlar məhv edilir. FAO-nun təklifinə əsasən qeyri-sağlam rayonlarda heyvanların daşınmasına, xəstəlik baş verən ölkələrin ərazisindən heyvan məhsullarının keçirilməsinə icazə verilmir. Qeyri-sağlam ocaqlarda dezinfeksiya və dezinseksiya tədbirləri aparılır. Baytarlıq-sanitariya tədbirləri ilə birlikdə kompleks spesifik profilaktika tədbirlərin aparılması xəstə heyvanların məhv edilməsi nəticəsində xəstəliyin ləğv edilməsi sahəsində yaxşı nəticə almaq olar.

QARAMALIN PARAQRİPİ

Qaramalın paraqripi iti gedişli virus xəstəliyidir, yüksək temperatur, yuxarı tənəffüs yollarının kataral iltihabı, bəzi hallarda isə pnevmoniya ilə səciyyələnir.

Törədicisi. RNT-li virusdur.

Epizootologiyası. Bu virusa əsasən sağlam heyvanlar 10 günlükdən başlayaraq yoluxurlar. Bir ildən yuxarı cavanlar nadir hallarda yoluxurlar, yaşlı heyvanlar isə xəstəliyi gizli keçirirlər.

İnfeksiyanın mənbəyi xəstə heyvanlardır. Onlar virusu tənəffüs havasının və burun axıntılarının tərkibində ətrafa yayırlar. Xəstə heyvanların südünün içilməsi də xəstəliyə yoluxmaya səbəb ola bilər. Klinik sağlam ev heyvanları virusun daşıyıcısı ola bilərlər.

Yoluxma əsasən aerogen yolla baş verir, lakin alimentar və genital yoluxma da mümkündür.

Xəstəlik faktorlardan çox asılı olur. Burada mikro və makroorqanizmlərin qarşılıqlı əlaqəsi və vəziyyətləri əsas rol oynayır. Düzgün yemləmə və bəsləmə şəraitində xəstəlik adətən baş vermir. Körpə heyvanlar ana südü ilə bəsləndikdə, südün tərkibindən aldıqları əkscisimlərin hesabına 6 aylığadək xəstəliyə yoluxmurlar.

İmmunitet. Xəstəlikdən sağalan heyvanlar bir daha bu xəstəliyə tutulmurlar. Lakin immunitetin yaranma mexanizmi tam aydınlaşdırılmamışdır.

Klinik əlamətləri. Bu xəstəlik çox zaman bakteriya etiologiyalı xəstəliklərlə qarışıq gedir. Virus patogen bakteriyalardan koklar, pastrellalar, mikoplazmalar və digər viruslarla assosiasiya halında simptomokompleks əmələ gətirirlər. İnkubasiya müddəti 1-5 gündür. Xəstəlik adətən iti gedişli olur. Əsas klinik əlamətləri bunlardır: zəiflik, yem .və sudan imtina, təngnəfəslik, taxikardiya, yüksək (42 °C-dək) temperatura. Bir neçə gün keçdikdən sonra isə xəstələrin burun dəliklərindən selikli və hətta irinli axıntı gəlir, öskürək və xırıltı eşidilir.

Heyvan orqanizmi zəif olduqda, bir tərəfdən də əgər bəsləmə və. yemləmə düzgün təşkil edilmədikdə, şərti patogen mikrobların da ikinci tərəfdən təsiri ilə patoloji proses xeyli mürəkkəbləşir və ağır gedişli pnevmoniya ilə nəticələnir.

Epizootik vəziyyəti ağırlaşdıran amillərin təsirindən zəif və çox istismar olunan heyvanlarda ildırımvari gedişli xəstəlik inkişaf edir ki, belə hallarda 1-2 sutkaya heyvan ölür.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Əsas patoloji dəyişikliklər yuxarı tənəffüs yollarında gedir: çoxlu miqdarda selikli eksudata, nöqtəvari qan sağıntılarına, ağciyərlərdə pnevmoniya xarakterli əlamətlərə rast gəlinir. Yarma zamanı bəzi hallarda plevrit müşahidə olunur.

Diaqnozu. Diaqnoz epizootoloji, klinik, patoloji anatomik və laborator müayinələrinin nəticələri əsasında qoyulur. Klinik əlamətlər tam xarakterik olmadığı üçün laboratoriya müayinələri ön plana çıxır (virusoloji və seroloji reaksiyalar).

Heyvan öldükdən 2 saatdan gec olmamaq şərti ilə laboratoriyaya burun seliyi, limfa düyünləri, ağciyərlər göndərilir.

Müalicəsi. Müalicə tədbirləri orqanizmin müqavimətinin gücləndirilməsinə və bakterial mikroflora ilə çirklənmənin qarşısının alınmasına yönəldilməlidir. Bu məqsədlə müxtəlif seroterapiya üsullarından, tənəffüs yollarının mikroflorasına güclü təsir edə bilən antibiotiklərdən və sulfanilamid preparatlarından istifadə edilir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Heyvanların ilk növbədə tam dəyərli yemləndirilməsinə və düzgün bəslənməsinə fikir verilməlidir. Paraqrip-3-ün fəal immunizasiyası üçün monovaksinlə yanaşı paraqrip-3 və yoluxucu rinotraxeit əleyhinə vaksindən, passiv profilaktika üçün isə xəstəlikdən sağalmış heyvanların qan serumundan istifadə olunur. Əkscisimlərin titri 1:160 və daha yuxarı olmalıdır.

Kütləvi halda müalicə üçün serumu generatorun köməyi ilə heyvanvanlar yerləşdirilmiş binanın havasına hər kubmetr havaya 1,2 ml hesabı ilə püskürtmək olar. Serum burundaxili və əzələiçi də tətbiq edilə bilər.

KOMPİLOBAKTERİOZ

Xəstəlik cinsiyyət üzvlərinin iltihabı, balasalma və qısırlıq hallarının qeyd edilməsi ilə xarakterizə olunur. İnsanlar da xəstələnirlər.

Törədicisi. Polimorf, hərəkətli, qrammüsbət mikroblardır. Patoloji materialdan hazırlanmış yaxmalarda vergül, uçan qağayı və ya «S» hərfinə bənzər şəkildə görünürlər.

Epizootoloji məlumat. Kompilobakteriyaların mənbəyi vəhşi, ev və kənd təsərrüfatı heyvanları sayılır. İnsanlar mikrobla yoluxmuş heyvani mənşəli qidalarla-ət, cücə, çiy süd istifadə etdikdə xəstələnirlər. Mikroblar insanlar, heyvanlar və quşlar arasında asanlıqla qarşılıqlı yoluxmaya səbəb ola bilirlər. Törədicinin mənbəyi balasalmış heyvanlar və yoluxmuş törədici buğalar hesab olunur.

Qaramalın yoluxması cinsi yolla-həm təbii, həm də süni mayalanma zamanı baş verir; qoyunlar isə alimentar yolla-yem və su vasitəsilə yoluxurlar. Balasalma bir boğazlıq ərzində baş verir, sonrakı boğazlığa sanki heç bir patoloji təsir olunmur. Təkrar balasalma nadir hallarda baş verə bilər.

Klinik əlamətləri. İnkubasiya dövrü 3-5 gündür. Qeyri-sağlam təsərrüfatlarda inəklər arasında qısırlıq halları çoxalır, çərəaxıtma arasındakı cinsi sakitlik mərhələsi 30-60 gün və daha artıq müddətə uzanır, balasalma boğazlığın 4-7 ayında baş verir, çox vaxt son ləngiyir və cinsiyyət yollarının müxtəlif iltihabları inkişaf edir. Törədicilərdə infeksiya latent (gizli) keçir, danalarda isə həzm sistemində pozğunluqlar qeyd edilir.

Kompilobakteriozun qoyunlarda əsas əlaməti-boğazlığın ikinci yarısında kütləvi balasalma hesab olunur. 10-70% ana qoyunlar bala salırlar.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Düşmüş balanın dərialtı toxuması və əzələləri şişkin olur. Döş və qarın boşluğunda qanlı yığıntı, şirdanda qəhvəyi rəngli bulanıq eksudat; daxili orqanlarda qan sağıntıları tapılır. Döl pərdələri şişkinləşmiş, yapışqanvari selikli-irinli eksudat, qan sağıntıları və nekroz ocaqları qeyd olunur.

Diaqnozu. Balasalma halları, qısırlıq kompilobakterioza şübhə doğurur. Mikrobun laboratoriyada kulturasını almaq lazımdır. Laboratoriyaya salınmış bala bütöv halda və ya proses getmiş dölətrafı pərdənin bir hissəsi, inəklərin balalıq yollarından alınmış selik, preputsiya boşluğundan götürülmüş eksudat və buğaların

sperması göndərilir. Qaramalda diaqnostika üsulu kimi vagina seliyi, qoyunlarda isə qan serumu ilə aqqlütinasiya reaksiyasından istifadə olunur.

Təfriqi diaqnoz. Brusellyozu, trixomonozu, listeriozlu, qoyunlarda isə həmçinin salmonellyozu və xlamidiyalı balasalmanı istisna etmək lazımdır.

Müalicə. Kompilobakterioz zamanı ümumi və yerli təsirli vasitələrdən (streptomitsin, penisillin, bitsilin-3, oksitetrasiklin və s.) istifadə olunur. Endometritlər zamanı inəklərin müalicəsi furasillin (l:5000), etakridin (1:1000), levotetrasulfm, levotetrasiklin məhlullarının püskürdülməsi yolu ilə və köpüklənən balalıq qarışıqları ilə aparılır. Balalığa antibiotiklər yeridilir. Eyni zamanda gündə iki dəfə olmaqla 3 gün ərzində hər 1 kq diri kütləyə 4000 tv hesabı ilə penisillin və streptomitsin əzələ daxilinə yeridilir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Damazlıq heyvanları kompilobaklerioza görə sağlam təsərrüfatlardan almaq lazımdır. Profilaktiki karantin zamanı onlar bakterioloji üsulla kompilobakterioza görə yoxlanılır. İnək və düyələrin sağlam törədicilərin sperması ilə süni mayalandırılmasının kompilobakteriozun profilaktikasında çox böyük rolu vardır. Kompilobakterioza görə qeyri-sağlam damazlıq təsərrüfatlarında damazlıq buğaları və sağlam cavanları vaksinasiya edirlər.

Kompilobakterioza diaqnoz qoyulduqda təsərrüfat (ferma, sürü) l) bu xəstəliyə görə qeyri-sağlam elan edilir. Heyvanların kənara çıxarılmasına qadağa qoyulur. İnək və düyələr sağlam törədicilər tərəfindən mayalandrılır. İkinci mayalanmadan 10-12 saat sonra balalığa 100 min tv penisillin və streptomitsin 20 ml-lık fizioloji məhlulla yeridilir. Damazlıq cavanlar 2-3 həftəlik yaşdan sonra qeyri-sağlam sürüdən ayrı saxlanmalıdır. Qaramal vaksinasiya olunur.

Salınmış bala, patoloji tullantılar və döşəmə materialı yandırılır və ya basdırılır. Binalar yeni sönmüş əhəngin 10-20%-li məhlulu və ya 2%-li natrium qələvisi ilə dezinfeksiya edilir.

Qovunların kompilobakteriozu zamanı xəstələr seçilir və müalicə olunur, yerdə qalanlar sağlam otlaqlara dəyişdirilir.

Təsərrüfat axırıncı xəstə heyvanın müəyyən edilməsindən keçən 12 ay ərzində mikrobun kulturası alınmadığı və baytar-sanitar tədbirləri kompleks şəkildə həyata

keçirildikdən sonra sağlam elan edilə bilər.

QARAMALIN PLEVROPNEVMONİYASI (QPP)

Xəstəlik, krupoz pnevmoniya və plevritlə keçərək sonrakı mərhələlərdə ağciyərlərdə anemiyalı nekrozlar əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.

Törədicisi. Kok, sap, budaqlanan və ulduzlu polimorf, aerob, qrammənfi mikroblardır.

Bakterial süzgəclərdən keçir, hərəkətsizdir, mikoplazmalar qlükoza və qan serumu əlavə edilmiş marten aqarında yaxşı boy verir. Bərk elektiv qidalı mühitlərdə amil mərkəzi qabarıq koloniyalar yaradır, maye qidalı mühitlərdə zəif bulanma və mühitin üzərində zərif pərdə əmələ gətirir.

Epizootoloji məlumat. Qaramal həssasdır. Xroniki xəstə heyvanlarda xəstəliyin tipik əlamətləri görünmədiyi üçün çox təhlükəlidirlər. Yoluxma xəstələrlə sağlamlar birgə saxlandıqda hətta qısamüddətli kontakdan sonra belə baş verə bilir. Törədici xəstənin ifrazat və eksudatlarının tərkibində ətrafa çıxarılır. Mikrob kapsula içərisinə alınmış ağ ciyər ocaqlarında uzun müddət (14 aya kimi) sağ qala bilər. QPP-nın epizootiyası illərlə davam edə bilər.

Klinik əlamətləri. İnkubasiya dövrü 2-4 həftədir. İldırımvari, iti, yarımiti və xroniki, həmçinin atipik gedişli formaları vardır.

İldırımvari gediş zamanı plevra və ya ağciyər zədələnir, tənəffüs çətinləşir, fasiləli olur, öskürək başlayır. İştaha kəsilir, gövşəmə olmur, diareya inkişaf edir. Heyvan xəstəliyin 2-8-ci günlərində ölür.

İti gediş zamanı öskürək və bədən temperaturunun nisbətən yüksəlməsi qeyd edilir. Sonra temperatura 42°C-dək yüksəlir. Hərarət daimi xarakterlidir. Tənəffüs tezləşir və səthidir, ürək vurğuları zəifləyir. Heyvanın ümumi vəziyyəti ağırlaşır, öskürək əvvəlcə quru, qısa, ağrılı, sonra isə küt, güclü və nəm olur. Burun dəliklərindən axıntı çoxalır. Ağciyərlər adətən birtərəfli iltihablaşır, bəzən ikitərəfli pnevmoniya inkişaf edir. Döş qəfəsinin aşağı tərəfində və ətrafında şiş əmələ gəlir. Əvvəlcə yaranan qəbizlik sonradan ishala keçir. Xəstə heyvanlar 14-28 günə ölürlər (ölüm 70%-dəkdir)

Bəzən xəstəlik yarımiti və xroniki xarakterli olur. Tam sağalma adətən olmur. Öskürək zamanı irinli kütlə xaric olur. Xroniki xəstələrin əksəriyyəti ölür və ya ət kəsiminə verilir.

Xəstəliyin atipik forması qısamüddətli hərarət, zəiflik, iştahın pozulması və ötəri öskürək ilə keçir. 6 aylıq buzovlarda artritlər qeyd olunur.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Çox zaman ağciyərlərin arxa və orta paylarında proses gedir. Pozulmuş sahələr ağciyərlərin səthindən yuxarı qalxır, bərkiyir. Kəsildikdə müxtəlif dərəcəli hepatizasiya aşkar olunur. Ağciyərlərin parçalanması, birləşdirici toxuma əmələ gəlmələri (qırmızı-sarı rəngli) ilə dolur və bunlarda böyümüş limfa düyünləri görünür, bu mənzərə mərmər bənzəyişli olduğu üçün böyük diaqnostik əhəmiyyət daşıyır. Sonrakı mərhələlərdə sekvestrlər-ətrafı birləşdirici toxumdan ibarət kapsula ilə əhatələnmiş ölü toxuma sahələri əmələ gəlir. Çox vaxt plevra iltihablaşır və proses inkişaf etdikcə, onların arasında birləşmə gedir. Döş boşluğunun limfa düyünləri şişkinləşir, nekroz ocaqları ilə dolur.

Diaqnozu. Diaqnoz epizootoloji məlumatlara (ancaq qaramal xəstələnir, inkubasiya dövrü çox uzun olur, epizootiya zəif inkişaf edir), klinik əlamətlərə (pnevmoniya, plevrit), patoloji-anatomik dəyişikliklərə (ağciyərlərin, plevranın xarakterik dəyişiklikləri, sekvestrlərin olması) və laboratoriya müayinələrinin nəticələrinə əsasən (bioloji sınaq, bakterioloji müayinə) qoyulur.

Təfriqi diaqnoz. QPP pasterellyozdan, exinokokkozdan, qeyri-yoluxucu krupoz pnevmoniyadan fərqləndirmək lazımdır.

Müalicə. Xəstəliyin yayılması çox təhlükəli olduğundan xəstə heyvanların müalicəsinə icazə verilmir. Onlar öldürülməlidirlər.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Azərbaycan QPP üzrə sağlam ölkədir. Əsas diqqət xəstəliyin kənardan gətirilməsinin qarşısının alınmasına yönəldilməlidir. Bununla əlaqədar olaraq damazlıq heyvanların QPP ilə qeyri-sağlam ölkələrdən gətirilməsi qadağan edilməlidir.

EMFİZEMATOZKARBUNKUL

İti gedişli yoluxucu xəstəlik olub, temperaturun yüksəlməsi və heyvan bədəninin müxtəlif əzələ qruplarında qazlı (səsli) şişlərin əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir.

Törədicisi. Clostridium chavoei - obliqat (tam) anaerobdur, ətraf mühitdə əmələ gətirdikləri spor formasında uzun müddət yaşaya bilirlər.

Mikroblara heyvanların, o cümlədən balıqların və quşlann mədə- bağırsağında, torpaqda, suda və s. rast gəlinək olur. Bunlar ucu yumru, düz və ya azacıq bükülmüş, uzunluğu 2-8 mkm, eni 0,5-1,0 mkm olan mikroorqanizmlərdir, sporlar subterminal yerləşirlər, qida mühitlərində və orqanizmdə də spor formalarına keçirlər, kapsul əmələ gətirirlər. Təzə kulturalardan hazırlanmış yaxmalar Qramla müsbət, köhnə kulturalardan isə Qram-mənfi boyanırlar. Ət peptonlu qaraciyərli bulyonda 7,4-7,6 pH-da, 37-37,5 °C temperaturda 20-24 saata yaxşı boy verirlər. Ən optimal mühit Kitt-Tarossi və Hottinger mühitləri hesab olunur.

Epizootologiyası. Qaramalın xəstəliyidir, qoyunlar və keçilər də yoluxurlar. 3-4 yaşlı cavanlar daha yüksək həssaslıq göstərirlər. Kök heyvanların əzələsində mikrobun inkişafına lazım olan qlikogenin miqdarı yüksək olduğu üçün onlar arıq və zəif heyvanlara nisbətən xəstəliyə daha tez tutulurlar.

Yoluxma adətən, alimentar və ya kontakt yolla baş verir.

İnfeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə heyvanlardır. Törədicinin ötürülməsində isə ətraf mühitdəki əşyalar (yem, su, torpaq və s.) vasitəçilik təşkil edirlər. Adətən, heyvanlar otlaqlarda, isti və quru keçən

aylarda xəstələnirlər. Xəstəlik çox vaxt sporodik (tək-tək yoluxma) intensivliklə baş verir.

İmmunitet. Xəstəlikdən sağalmış heyvanlar uzun müddətli immunitet qazanırlar. 3 aylığadək buzovlar kolostral immunitetə malik olurlar. 4 yaşından yuxarı heyvanlar isə immunlaşdırıcı subinfeksiyalar nəticəsində immunitet əldə edirlər,

Son zamanlar F.Kaqan və A.Kolesovanın emkara qarşı təklif etdikləri qatılaşdırılmış alüminium-hidroksidli vaksini işlədilir. Vaksin əzələ arasına qaramala sağrı nahiyəsindən, qoyunlara isə budun daxili səthindən yaş və köklük dərəcəsindən asılı olmayaraq 2 ml miqdarında vurulur. 12-24 günə yaranan immunitet 5-6 ay davam edir.

Emkar və qarayaraya, həmçinin emkar və dabağa qarşı birgə vaksinasiya üsulu da təklif edilmişdir.

Klinik əlamətləri. İnkubasiya müddəti 1-5 gündür. Xəstəlik iti gedişlidir və bədən temperaturunun 41-42°C-dək yüksəlməsi ilə müşayiət olunur. Adətən əzələ qatı qalın olan nahiyələrdə (boyun, döş, bud və s.) məhdud halda isti, ağrılı, qazla dolu şişlər əmələ gəlir. Bu şişlər perkussiya edildikdə timpanik səs, əllədikdə isə xışıltılı səs verirlər. Bir müddət sonra şişlər ağrısızlaşır, yerli temperatura itir, heyvanın ümumi vəziyyəti xeyli pisləşir, ölüm bir qayda olaraq 1-3 gün içərisində baş verir.

Bəzən xəstəliyin atipik forması müşahidə olunur. Bu halda heyvanlarda ümumi pozğunluqlar baş verir. Əzələlərdə ağrılar olsa da şişlər inkişaf etmir. Bir müddətdən sonra heyvan sağalır.

Nadir hallarda 3 aylığadək danalarda xəstəliyin septiki forması rast gəlinir ki, bu halda ölüm faizi çox yüksək olur.

Diaqnozu. Diaqnoz qoymaq üçün klinik, epizootoloji, patoloji- anatomik məlumatlar, həmçinin laboratoriya analizlərinin nəticələri nəzərə alınmalıdır.

Xəstəliyin patoloji-anatomik dəyişiklikləri çox tipik olduğu üçün bu məlumatlara əsasən diaqnoz qoymaq çətinlik törətmir. Ətrafı çirkləndirməmək üçün cəsədi yarmaq olmaz. Qarın boşluğunda və əzələlərdə qaz əmələ gəldiyinə görə cəsədlər üfürülüb doldurulmuş halda olur. Təbii dəliklərdən çox vaxt qanlı maye ifraz olunur. Müayinə üçün patoloji material (əzələ hissələri, qaraciyər, dalaq, ürəkdən götürülən qan və s.) heyvan öldükdən 2-3 saatdan gec olmayaraq götürülməlidir. Ehtiyac varsa, material 40%-li qliserinlə konservləşdirilə bilər.

Xəstəliyi qarayaranın karbunkulyoz formasından və - yaman keyfiyyətli şişdən təfriq etmək lazımdır. Qarayarada şişlər xışıldamır, qandan hazırlanmış yaxmalara mikroskopda baxdıqda qarayara mikrobunun tipik formaları görünür. Yaman keyfiyyətli şiş adətən heyvanın yaralanmasından sonra baş verir, lakin bu halda da son söz bakterioloji müayinələrdən sonra deyilir.

Müalicəsi. Xəstəliyin iti gedişli formasmda müalicə səmərəli olmur. 5-7 gün ərzində parenteral olaraq, antibiotiklərlə müalicə aparılır. Şişlərin içərisinə antibiotiklər, 1-2%-li hidrogen-peroksid məhlulu, 5%-li lizol məhlulu yeridilir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Xəstəliyin profilaktikası üçün heyvan saxlanılan binalar və otlaqlar yüksək sanitar vəziyyətdə saxlanılmalı, heyvanların zədələnməsinin qarşısı alınmalıdır. Emkar rast olunan təsərrüfatlarda heyvanlar otlaqlara çıxarılmağa 2 həftə qalmışadək vaksinasiya edilməlidirlər.

Konsentrasiyalaşdırılmış alüminium-hidroksidli formolvaksindən istifadə edilir. İmmunitet 2 həftəyə qədər formalaşır və 6 ayadək davam edir. Danalar 3 və 6 aylıqda peyvənd edilirlər. Otlaq dövrü 6 aydan çox olan hallarda 6 aydan sonra heyvanlar təkrar vaksinasiya edilməlidirlər.

Xəstəlik baş verdikdə təsərrüfata karantin qoyulur. Xəstə və şübhəli heyvanlar təcrid edilib müalicə aparılır, qalan heyvanlar vaksinasiya edilirlər. Xəstə heyvanların ətindən və südündən istifadə etmək olmaz. Cəsədlər, peyin və yoluxmuş yemlər utilizasiya edilməlidir.

Heyvan binaları və gəzinti yerlərində diqqətlə mexaniki təmizləmə və kimyəvi dezinfeksiya işləri aparılır. Bu məqsədlə formaldehid (4%- li), natrium-hidroksid (10%-li), xlorlu əhəng (5% fəal xlorlu) məhlulları istifadə edilə bilər. Karantin axırıncı xəstə heyvanın sağalmasmdan və ya ölməsindən və yekun dezinfeksiya işləri aparıldıqdan sonra götürülür.

PARATUBERKULYOZ

Mədə-bağırsaqda xarakterik dəyişikliklər və diareya ilə xarakterizə olunan xroniki xəstəlikdir.

Törədicisi. Spirtə və turşuya davamlı mikroblardır. Onlar ətraf mühitin mənfi təsirli amillərinə də yüksək davamlılıq göstərirlər. Yemdə, peyində, torpaqda və suda bir ilədək diri qalırlar. Südün ı n kibində 85°C-də 5 dəqiqədə məhv olurlar.

Epizootologiyası. Ən çox qaramal, nisbətən az isə qoyunlar, keçilər və dəvələr xəstələnirlər. Cavan heyvanlar törədiciyə daha yüksək dərəcədə həssaslıq göstərirlər.

İnfeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə və bakteriyadaşıyıcı heyvanlardır. Onların həzm və sidik-cinsiyyət üzvlərinin ifrazatının, südünün tərkibində mikroblar vaxtaşırı xarici mühitə yayılır. Həssas heyvanların yoluxması əsasən mədə-bağırsaq traktı vasitəsilə baş verir.

Xəstəlik maldarlıqda kütləvi xarakter daşıyır. Təsərrüfatlarda tək-tək paratuberkulyozla xəstə heyvanlar qeyd edilir. Mövsümdən asılı olmayaraq baş verir və xəstəliyin yayılmasmda heyvanların bəslənmə və yemlənmə səviyyəsi, baytar-sanitar tədbirlərinə nə dərəcədə əməl olunması böyük rol oynayır.

Klinik əlamətləri. İnkubasiya müddəti 1 aydan 1 ilədəkdir. Xəstəlik xroniki gedişlidir. Xəstəliyin birinci-latent (gizli) mərhələsi 1-3 il çəkə bilər, bundan sonra ikinci mərhələ- xroniki mərhələ başlayır. Bu dövrdə xəstə heyvan arıqlayır, tez yorulur və halsızlaşır, süd sağımı azalır, diareya halında olan ishalın tərkibində selik və qan hissələri görünür. Orqanizmin kəskin susuzlaşması fonunda süd sekresiyası kəsilir, heyvan tam halsızlaşır. Xəstəlikdən ölüm 8-25% təşkil edir.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Bağırsaqlar, xüsusilə nazik bağır- saq şöbəsi güclü patoloji proseslərə tutulur. Bağırsağın proses gedən hissələrində bağırsaq divarınm qalınlığı 4-5 dəfə artır, regional limfa düyünləri şişkinləşir, onların kəsiş səthində ağımtıl düyünlər görünür.

Diaqnozu. Diaqnoz qoymaq üçün kompleks epizootoloji, klinik, patoloji-anatomik məlumatlar nəzərə alınmalı və nəticə bakterioloji və histoloji müayinələrlə təsdiq edilməlidir. Quşlar üçün tuberkulindən istifadə olunmaqla allergiya diaqnostika üsulundan istifadə edilir. Seroloji reaksiyalardan isə KBR qoyulur.

Müalicəsi. Səmərəli deyildir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Təsərrüfatın paratuberkulyozdan qorunmasında əsas tədbir bu infeksiya ilə qeyri-sağlam

təsərrüfatlardan heyvanların və yemlərin gətirilməsinə imkan verilməməsidir. Xəstəlik baş verdikdə təsərrüfata məhdudiyyət qoyulur. Klinik xəstə heyvanlar ət kombinatlarına verilir, qalan heyvanlar seroloji və allerji müayinələrlə yoxlanılır (8-10 aylıq cavan heyvanlar ancaq allerji). Mənfi reaksiyalı heyvanlar sürüdə saxlanılır, digərləri ət kəsiminə göndərilir.

Dezinfeksiya işləri formaldehidin 3%-li qələvi məhlulu və 3%-li natrium-hidroksid məhlulu ilə aparılır.

Təsərrüfat yalnız axırıncı xəstə heyvanın qeydə alınmasından 3 il keçdikdən və yekun baytar-sanitar tədbirləri yerinə yetirildikdən sonra sağlam elan edilir.

QARAMALIN VİRUSLU DİAREYASI

İti gedişli kontagioz virus xəstəliyidir. Həzm sisteminin selikli qişasının iltihabı, yüksək temperatur və güclü ishalla (diareya) səciyyələnir.

Törədicisi. Virusdur. Tərkibində RNT və lipid vardır, pestivirus mənşəlidir, qaramal embrionunun böyrək toxumasmda yetişir. Bu virusların seroloji cəhətdən donuzların taun virusu ilə oxşarlığı vardır.

Epizootologiyası. Diareya virusuna əsasən 6-24 aylıq yaşda olan cavan heyvanlar həssaslıq göstərirlər, lakin bütün yaşda olan heyvanlar yoluxa bilərlər.

Yoluxmanın mənbəyi xəstə və ya xəstəlikdən sağalmış heyvanlar hesab edilir. Belə heyvanlar uzun müddət virusla ətraf mühiti çirkləndirirlər. Yoluxma virusla sirayətlənmiş yem, su və s. ilə alimentar yolla baş verir, digər üsullar da mümkündür. Buzovlar viruslu südü qəbul etməklə yoluxurlar.

Xəstələnmə 10-100% arasında dəyişir ki, bu çox hallarda heyvanlarm həssaslıq dərəcəsindən və virusun virulentliyindən asılı olur, bəzi hallarda xəstələnmiş heyvanların yarısından çoxu ölür. Bu xəstəlikdə də ikincili infeksiya kimi bakteriyalarla və digər viruslarla assosiasiya prosesin xeyli mürəkkəbləşməsinə səbəb olur.

İmmunitet. Xəstə heyvanlar sağaldıqdan sonra 4 aydan bir ilədək

immunitet qazanırlar. Qaramalın diareyasına qarşı tətbiq edilən vaksin 6-12 ayadək immunitet yaradır.

Xarici ölkələrdən bəzilərində viruslu diarıya, infeksion rinotraxeit və paraqrip-3 əleyhinə müxtəlif vaksinlər işlədilir.

Klinik əlamətləri. İnkubasiya müddəti 2-14 gündür. Xəstəlik iti, yarımiti və xroniki gedişli ola bilər. İti gedişli formada heyvanın bədən temperaturu kəskin yüksəlir və zəiflik hiss olunur. Ağız və burun selikli qişaları qızarır, axıntı selikli eksudat tərkiblidir. Bir müddət sonra xəstələrdə güclü, su kimi ishal başlanır. Kal kütləsi ağır çürümə iyi verir, tərkibində selik və qan olur. Ağırlaşma hallarında ağızda, dırnaqarası nahiyələrdə eroziya və yara əmələ gəlir.

Yarımiti gedişli forma əsasən cavanlarda müşahidə olunur. Yuxarıda qeyd olunan patoloji proseslər bu formada nisbətən zəif inkişaf edir.

Bütün heyvanlar xəstəlikdən sağaldıqdan sonra da virusu ətraf mühitə yaymaqda davam edirlər.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Əsas dəyişikliklər mədə-bağırsaq traktında xarakterik birləşən yaralar və eroziyalar hesab olunur. Bir çox hallarda qırtlaq, traxeya və bronxlarda da hiperemiya və şişkinliklər müşahidə olunur.

Diaqnozu. Təsərrüfatda xəstəliyin olmasını kompleks üsulla epizootoloji, klinik, patoloji-anatomik və laborator müayinələrinin nəticələrinə əsasən müəyyən edirlər. Laboratoriya analizləri üçün buzlu termosda limfa düyünləri, bağırsaq və burun selikli qişası hissələri göndərilir.

Müalicəsi. Simptomatik müalicə aparılmalıdır. Mikrobioloji preparatlar mürəkkəbləşmələrin qarşısını alır və orqanizmin müdafiə xassələrini gücləndirir. Seroterapiya da tətbiq edilə bilər. Antibiotiklər seçilərkən mikroorqanizmlərin onlara həssaslığı mütləq təyin edilməlidir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Viruslu diareyanın profilaktikası heyvanların yemlənməsi və bəslənməsi zamanı baytar-sanitar və zoogigiyeniki normalara tamamilə əməl edilməsindən ibarətdir. Heyvanların yerdəyişməsi, yenidən alınması və yerləşdirilməsi qaydalarına diqqətlə riayət edilməlidir. Xəstə heyvanlar təcrid olunaraq müalicə aparılmalı, heyvanların profilaktikası və digər texniki yerdəyişmə işləri dayandırılmalı, keyfiyyətli dezinfeksiya tədbirləri həyata keçirilməlidir.

YAMAN KEYFİYYƏTLİ KATARAL İSİTMƏ

Yaman keyfiyyətli kataral isitmə (YKKİ) qaramalın iti keçən yoluxucu xəstəliyi olmaqla başın, bağırsaqların selikli qişalarının krupozlu iltihabı, gözün zədələnməsi və əsəb pozğunluqları ilə səciyyələnir.

Törədicisi -virus orboviruslar cinsinə aiddir, ölçüsü 68 nm-ə bərabərdir, 20-dək seroloji variantı vardır. Xəstə heyvanın qanında, beynində, parenximatoz orqanlarında və limfa düyünlərində aşkar edilir. Virus qanda otaq temperaturasında 24 saat, 4°C-də isə 2 həftə qalır. Təbii şəraitdə virus öz fəallığını 30-35 gün saxlayır.

Epizootologiyası. Xəstəliyə ən çox qaramal və camışlar, əksər hallarda 1-4 yaşında həssasdırlar. Qoyun və keçilər nadir hallarda xəstələnirlər.

İnfeksiya mənbəyi xəstə heyvanlardır, ancaq xəstə orqanizmdən yoluxucu amilin necə ifraz olunması məlum deyil. Gizli virusdaşıyıcı olan qoyun və keçilər də infeksiya mənbəyi ola bilərlər.

Xəstəlik adətən payızda, qışda və yazda, bəzən isə yayda müşahidə olunur. Yemləmədəki çatışmazlıq, soyuq və nəmlik xəstəliyin baş verməsinə şərait yaradan amillərdir. Bəzi kəndlərdə və hətta həyətlərdə xəstəlik stasionar xarakter almaqla bir neçə il dalbadal müşahidə olunur.

YKKİ adətən sporadiki baş verir. Lakin bəzən payız-qış vaxtı heyvanlar tövlə şəraitində olanda enzootiki formada yayılır və adətən bu 40-50 gün çəkir. İlk xəstələnən heyvanlar onu ağır keçirir və 100% tələf olur. Axırda xəstələnən heyvanlarda xəstəlik yüngül keçir.

Klinik nişanələr. İnkubasiya dövrü orta hesabla 2 həftədən 8 həftəyə qədərdir. Lakin bəzən o, 12 saata qədər qısalır, yaxud 3-4 aya qədər uzanır.

Xəstəliyin prodromal dövründə, hansı ki, adətən bir gün çəkir, heyvanın əsəb fəaliyyətinin oyanma tipində ehtiyatlılıq, bəzən hətta həyəcanlılıq nişanələri görünür. İnert heyvanlar süst olurlar. Sonra bədən temperaturası qalxaraq 41-42°C-yə çatır və bu hal bəzən enib- qalxmaqla bütün xəstəlik dövründə davam edir.

Xəstəliyin başlanğıcında heyvan yemdən imtina edir, susuzluq artır, gövşəmə olmur, süd azalır. Heyvan kəskin süstlük vəziyyətində dayanıb başını aşağı salır, yaxud onunla yem qabına söykənir. Oyanma elementləri görünə bilər, heyvan irəliyə hərəkət etmək istəyir, böyürür, dişlərini qıcırdadır, əsməcə tutur.

YKKİ üçün ağız, burun, gözün selikli qişalarının iltihabı səciyyəvidir, Xəstə işıqdan qorxmaqla gözündən yaş axır. Konyuktiva kəskin hiperemiyalaşır, göz qapaqları şişir, çox vaxtı xəstəliyin 2-3-cü günündə bəbək bozarır. Bəzən bəbəkdə darı böyüklükdə səpkilər, onlar partladıqdan sonra isə yerində yara əmələ gəlir. Heyvan bir, yaxud iki gözdən kor ola bilir.

Ağızın və burunun selikli qişalarında əvvəl kataral, sonra diffteriki iltihab baş verir, sonra yara və nekrotik ocaqlar görünür. Heyvanın tənəffüsü çətinləşir, xışıltılı olur. Qırtlaqda proses getdikdə boğulma nişanələri görünür. Çox vaxt proses udlağa keçir və udma pozulur. Burun axıntısında ölü toxuma hissəcikləri olmaqla pis iy verir.

Xəstəliyin başlanğıcında adətən mədə önlüklərinin atoniyası və qəbizlik, sonra isə ishal baş verir. Sidik ifrazı tez-tez olur. Burun aynası, boyun, bel və yelinin dərisində ekzomatoz zədələr və ayrı-ayrı sahələrin nekrozu müşahidə olunur.

Y K Kİ-nin gedişi iti, yaxud yarımiti olmaqla 4 gündən 2-3 həftəyə qədər çəkir.

Xəstəliyin atipik gedişinə də rast gəlinir. Cavanlarda çox vaxtı xəstəlik yüngül keçməklə qısa müddətli qızdırma olur, nişanələr zəif bilinir və heyvan sağalır.

Patoloji-anatomik dəyişiklikləri. YKKİ-dən ölmüş heyvanların cəsədi adətən arıq olmaqla cəsəd dəyişiklikləri yaxşı ifadə olunur. Bədənin, yelinin dərisində, ağız və burunun selikli qişasında nekrotiki sahələr aşkar edilir, bəbək bozarır. İşgənbənin, şirdanın, bağırsaqların selikli qişası qalınlaşır, qan sağıntıları, eroziya və fibrinozlu çöküntü ilə örtülür. Böyrəklər və qaraciyərdə qan sağıntıları görünür. Limfa düyünləri böyüyür, kəsiş sahəsində qan sağıntıları olur.

Diaqnoz - klinik nişanələrə və epizootoloji məlumata əsasən qoyulur. Onu qaramalın taunundan, dabaqdan, quduzluqdan, leptospirozdan, listeriozdan, viruslu diareyadan təfriq etmək lazımıdır.

Xəstəliyi keçirmiş heyvanlarda yüksək gərginlikli və uzunmüddətli immunitet formalaşır. Xəstə heyvanların qanında komplement birləşdirici, presipitinləşdirici və virusneytrallaşdırıcı antitellər yaranır. İmmun analardan alınan buzovlar 3 aylığadək törədiciyə davamlı olurlar. V. Sergeyev tərəfindən inaktivləşmiş vaksin təklif edilib, peyvəndləmədən sonra yaranan immunitet 1 il davam edir.

Mübarizə tədbirləri və profilaktika. Müalicə simptomatikdir. Ürək dərmanlarından, autohemoterapiyadan, antibiotiklərdən istifadə edirlər. İshal olduqda vena daxilinə 4-6 1 fizioloji məhlul, şişlərin qarşısını almaq üçün isə xlorlu kalsium (10%-li 200-300 ml) yeridirlər. Daxilə spirti (40%) 4 gün, gündə 500 ml vermək olar. İ.Ermaçenkov təklif edir ki, heyvanları qaranlıq yerə köçürməklə vena daxilinə spirt (çaxır spirti) 96°C 200 ml, qlükoza 25 q, distillə su 300 ml) yeridilsin. İnyeksiyadan 40-50 dəqiqə sonra heyvan yatır. Müalicə kursu 12 saat fasilə ilə 4 inyeksiyadır. Xəstə heyvanlara şirəli yem və bir vedrəyə 1-2 xörək qaşığı duz turşusu qatılmış su vermək lazımdır.

Xəstəlikdən sağalmış heyvanlarda immunitet yaranmır. Onlar bir neçə aydan sonra hətta əvvəlkindən də ağır formada xəstələnə bilərlər.

Xəstəlik baş verdikdə xəstələri təcrid edərək müalicə edirlər. Sağlam heyvanları hər gün klinik baxışdan keçirib termometriya edirlər. Xəstəlik otlaqda baş veribsə, onu gələn mövsümə qədər istifadə etmirlər. Xəstə və şərti sağlam heyvanlar olan binalarda təmizlik və dezinfeksiya aparırlar. Bu məqsədlə dezinfeksiya xlorla aparılır, peyini isə biotermik üsulla zərərsizləşdirirlər.

Təsərrüfat axırıncı xəstə sağalandan 2 ay sonra sağlam hesab edilir.

Profilaktika məqsədilə heyvanların normal fizioloji müqavimətini təmin edən şəraiti yaratmaqla xəstəlik müşahidə edilən təsərrüfatlarda qaramalın qoyun və keçilərlə təmasda olmasına yol verilməməlidir.

YOLUXUCU RİNOTRAXEİT

İti gedişli kontagioz virus xəstəliyidir. Tənəffüs traktı üzvlərinin, cinsiyyət üzvləri və mərkəzi sinir sisteminin pozğunluqları ilə səciyyələnir.

Törədicisi. DNT-li virusdur, yuxarı tənəffüs yolları, konyuktiva və çoxalma orqanlarının selikli qişasında çoxalıb, parazitlik edirlər.

Epizootologiyası. Yoluxmanın mənbəyi xəstə və xəstəlikdən sağalmış virus daşıyıcı heyvanlardır. Viruslar bu heyvanların ağız, burun və sidik-cinsiyyət üzvlərinin axıntılarının tərkibində ətrafa yayılır (sağaldıqdan sonra iki ilə kimi). Yoluxma kontakt yolla baş verir, əsas yoluxma yolları aerogen və cinsiyyət üzvləri vasitəsilədir. Bu da xəstəliyin forması və əsas klinik əlamətlərini şərtləndirir.

Xəstəliyə bir qayda olaraq böyük heyvandarlıq təsərrüfatlarında rast gəlinir. Heyvanların əlverişsiz şəraitdə, bağlı halda saxlanması, yüksək rütubət və normal mikroiqlimin olmaması, keyfiyyətsiz yemləmə xəstəliyin ağırlaşmasına böyük təsir göstərir.

Epizootik prosesin dinamikası sürüdə həssas heyvanların sayından və onların immunobioloji statusundan asılıdır. Xəstəlik başlandıqdan qısa vaxt sonra bütün həssas heyvanlar yoluxurlar. Cavanlarda xəstəlik qeyri-tipik əlamətlərlə gedə bilər.

İmmunitet. Xəstəlikdən sağalmış heyvanlarda uzunmüddətli gərgin immunitet yaranır (xüsusilə tənəffüs orqanlarınının yoluxması zamanı). Ana tərəfındən balaya ötürülən immunitet 6 ayadək davam edir.

Klinik əlamətləri. İnkubasiya dövrü 4 gündən artıq olmur. Xəstəliyin ilk klinik əlamətləri (yüksək temperatura, zəiflik, yemdən imtina, südün azalması) qəfildən meydana çıxır. Törədicinin orqanizmə düşmə yollarından asılı olaraq xəstəliyin respirator və ya genital forması inkişaf edir.

Respirator forma burundan güclü axıntı, udlaq və qırtlağın şişməsi, burun aynasının qızarması, öskürmə və tənəffüsün çətinləşməsi ilə səciyyələnir. Bəzən heyvanlarda artritlər və konyuktivit də inkişaf edir. Əgər proses mürəkkəbləşməzsə, heyvan 7-10 gün ərzində sağalır. Proses şərti-patogen mikroblarla mürəkkəbləşərsə, pnevmoniya və digər patoloji proseslər baş verir. Körpə və cavan heyvanlarda diareya müşahidə edilir. Boğaz heyvanlarda balasalma boğazlığın ikinci yarısında baş verir.

Genital formalı xəstəlikdə inək və düyələrdə cinsiyyət orqanlarının iltihabı əmələ gəlir, suluqlu şişlər və yaralar inkişaf edir.

Diaqnozu. Epizootoloji, klinik və laborator müayinələrinə əsasən inamla diaqnoz qoymaq olar. Seroloji reaksiyalardan neytrallaşma, presipitasiya və s. geniş istifadə edilir. Laboratoriya analizləri üçün patoloji material burun axıntısı, sidik-cinsiyyət yollarının seliyi götürülür. Cəsədlərdən ölümdən 2 saatdan gec olmamaqla, traxeya, ağciyər, beyin, balalıq, atılmış balalardan isə-parenximatoz orqanlardan bir parça götürülə bilər.

Bu materiallarda virus aşkar olunduqda və ya rekonvalessent heyvanların qanında antitellərin artımı dörd dəfədən çox olduqda diaqnoz qoyulmuş hesab edilir.

Müalicəsi. Spesifık müalicə vasitəsi kimi xəstəlikdən sağalmış heyvanvanların antitellərin titri l:32-dən az olmayan serumu istifadə olunur. Müalicədə ikinci mikroflora ilə sirayətlənmənin qarşısının alınması mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Bununun üçün antibiotiklər, sulfanilamid preparatları (yaxşı olar ki, aerozol halında) tətbiq edilməlidir. Digər simptomatik müalicə vasitələri də tətbiq edilə bilər.

Genital formada antiseptik preparatların bütün növlərindən istifadə etmək olar (antibiotiklər, sulfanilamidlər, nitrofuranlar və s.).

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Spesifık fəal immunizasiya üçün diri və zəiflədilmiş vaksinlərdən istifadə olunur. Hazırda qaramalın rınotraxeiti və paraqrip-3 xəstəliyinə qarşı assosiasiya olunmuş vaksin hazırlanmışdır. Xəstəliyin ümumi profilaktikasına heyvanların normal zoogigiyeniki normativlərə uyğun şəraitdə bəslənməsi, habelə təsərrüfatda tələb olunan baytar-sanitar tədbirlərinin yerinə yetirilməsi daxildir. Sürünün komplektləşdirilməsi və yeni gətirilən heyvanların karantində saxlanmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Qeyri-sağlam təsərrüfatlardan törədicinin sağlam zonalara keçməsinə qarşı tədbirlər həyata keçirilməlidir. Xəstə heyvanları təcrid edib müalicə, sağlamları isə peyvənd etmək lazımdır.

Təsərrüfatda məhdudiyyətlər heyvandarlıq binalarında yekun dezinfeksiya işləri yerinə yetirildikdən və axırıncı xəstə heyvanın sağalmasından 30 gün keçdikdən sonra götürülə bilər.

QARAMALIN LEYKOZU

Qaramalın leykozu şiş təbiətli xroniki yoluxucu xəstəlikdir. Simptomsuz keçir və ya limfositozla, qanyaradıcı orqanlarda, digər orqan və toxumalarda bəd xassəli törəmələrlə səciyyələnir.

Törədicisi. Qaramalın leykoz virusudur.

Epizootologiyası. 4 yaşmdan yuxarı yüksək məhsuldar cinslərdən olan heyvanlar leykoz virusuna tez-tez yoluxurlar. Xəstəlik xəstə və sağlam heyvanlar bir yerdə saxlandıqda, immunoloji müqaviməti aşağı olan fərdlərdə raşt gəlinir.

Yoluxma baytarlıq və zootexniki tədbirlər yerinə yetirilərkən (axtalanma, doğuş, qan götürülməsi, vaksinasiya və s.) aseptiki və antiseptiki qaydalara əməl olunmaması nəticəsində baş verə bilər. Virusun ötürülməsində qan soran həşaratlarm da rolu vardır.

Klinik əlamətləri. Səthi limfa. düyünləri sürətlə şişir, ürək fəaliyyəti zəifləyir, dalaq, qaraciyər böyüyür, qalxanvari vəzin şişməsi qeyd olunur.

Rektal müayinə zamanı inəklərdə çanaq boşluğu orqanlarının böyüməsi, balalıq divarmm qalınlaşması müəyyən olunur. Bu müayinələr zamanı leykozu endometritlərdən, mədə önlüklərinin atoniyasından, vərəmdən, aktinomikozdan və s. fərqləndirmək lazımdır.

Diaqnozu. Qanın analizinin nəticələri nəzərə alınır. Xəstə heyvanın periferik qanında leykositlərin miqdarı çoxalır (limfoid sırası və zəif differensiasiya olunan hüceyrələr-limfobslastlar və s.). İmmun diffuz rekasiyasına müsbət nəticə verən heyvanlar ildə bir dəfə hemotoloji müayinələrdən keçirilir.

Xəstəliyə şübhəli heyvanlarda hər 2-3 aydan bir əlavə hematoloji müayinələr aparılır (iki ardıcıl keyfıyyətcə eyni nəticə alınana kimi) vəbu müayinələrin nəticələrinə əsasən heyvan ya sağlam, ya da xəstə hesab edilir.

Təcrübədə heyvanların qanını seroloji reaksiyalardan olan unmundiffuz reaksiyasında yoxlamaq üçün diaqnostika dəstindən istifadə olunur.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Cəsəd yarılması zamanı və ya ət kombinatlarında cəmdəiyn baxışı keçirilərkən orqanların ölçülərinə, şişlərin olub-olmamasına, limfa düyünlərinin vəziyyətinə diqqət yetirilir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, limfoleykoz zamanı limfa düyünləri eyni qaydada böyüyürlər, ətraf toxumalarla bitişmirlər, kapsulları asanlıqla soyulur, kəsiş səthi ağ-boz rənglidir. Limfa düyünlərinin şişməsinə səbəb olan digər xəstəliklər, məsələn, limfoqranulomatoz və limfosarkoma zamanı düyünlər alabəzək olur, kapsul parenxima ilə birləşir, kəsiş səthində qan sağıntıları və nekroz sahələri görünür. Daxili orqanların seroz qişalarında sarımtıl rəngli şişlər inkişaf edir.

Limfoid leykozda dalağın həcmi normaya nisbətən 3-5 dəfə böyüyür, konsistensiyası rezinə oxşayır, kapsul kəskin böyümə nəticəsində hətta yırtıla da bilər. Limfosarkoma zamanı isə dalaq böyümür: Daxili orqanlardan histoloji müayinə üçün laboratoriyaya ııümunə kəsilib göndərilir.

Müalicə hazırlanmamışdır.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Leykozla qeyri-sağlam təsərrüfatlarda məhdudlaşdırma tədbirləri yerinə yetirilir. Bu təsərrüfatdan damazlıq məqsədilə heyvan çıxarılmasına icazə verilmir. Leykozun yayılmasının qarşısmı almaq üçün heyvanlann seleksiyasına xüsusi diqqət yetirilməli, əcdadlarında bu xəstəlik olmuş fərdlər döllükdə istifadə edilməməlidir. Leykoz diaqnozu qoyulmuş heyvanları ət kombinatlarına məcburi kəsimə vermək lazımdır. Xəstə heyvanların südü qaynadıldıqdan sonra kökəlmədə olan heyvanlara yem kimi verilə bilər. Ət kombinatlarında leykoz diaqnozu qoyulduqda bu barədə heyvanın məxsus olduğu təsərrüfata və baytar həkiminə məlumat verilir, daxili orqanlardan histoloji müaynə üçün laboratoriyaya nümunə göndərilir. Damazlıq işi üçün nəzərdə tutulan bütün heyvanlar immun-diffuz reaksiyası ilə yoxlanılmalıdır. Leykozla qeyri-sağlam təsərrüfatlarda dezinfeksiya işləri mövcud qaydalara əsasən yerinə yetirilməlidir.

YOLUXUCU RİNOTRAXEİT

İti gedişli kontagioz virus xəstəliyidir. Tənəffüs traktı üzvlərinin, cinsiyyət üzvləri və mərkəzi sinir sisteminin pozğunluqları ilə səciyyələnir.

Törədicisi. DNT-li virusdur, yuxarı tənəffüs yolları, konyuktiva və çoxalma orqanlarmın selikli qişasmda çoxalıb, parazitlik edirlər.

Epizootologiyası. Yoluxmanm mənbəyi xəstə və xəstəlikdən

sağalmış virus daşıyıcı heyvanlardır. Viruslar bu heyVanlarm ağız, burun və sidik-cinsiyyət üzvlərinin axıntılarmın tərkibində ətrafa yayılır (sağaldıqdan sonra iki ilə kimi). Yoluxma kontakt yolla baş verir, əsas yoluxma yolları aerogen və cinsiyyət üzvləri vasitəsilədir. Bu da xəstəliyin forması və əsas klinik əlamətlərini şərtləndirir.

Xəstəliyə bir qayda olaraq böyük heyvandarlıq təsərrüfatlarmda rast gəlinir. Heyvanlarm əlverişsiz şəraitdə, bağlı halda saxlanması, yüksək rütubət və normal mikroiqlimin olmaması, keyfıyyətsiz yemləmə xəstəliyin ağırlaşmasına böyük təsir göstərir.

Epizootik prosesin dinamikası sürüdə həssas heyvanların saymdan və onların immunobioloji statusundan asılıdır. Xəstəlik başlandıqdan qısa vaxt sonra bütün həssas heyvanlar yoluxurlar. Cavanlarda xəstəlik qeyri-tipik əlamətlərlə gedə bilər.

İmmunitet. Xəstəlikdən sağalmış heyvanlarda uzunmüddətli gərgin immunitet yaramr (xüsusilə tənəffüs orqanlarmın yoluxması zamanı). Ana tərəfındən balaya ötürülən immunitet 6 ayadək davam edir. •

Klinik alamathri. İnkubasiya dövrü 4 gündən artıq olmur. Xəstəliyin ilk klinik əlamətləri (yüksək temperatura, zəiflik, yemdən imtina, südün azalmısı) qəfıldən meydana çıxır. Törədicinin orqanizmə düşmə yollanndan asılı olaraq xəstəliyin respirator və -ya genital forması inkişaf edir.

Respirator forma burundan güclü axıntı, udlaq və qırtlağın şişməsi, burun aynasmm qızarması, öskürmə və tənəffüsün çətinləşməsi ilə səciyyələnir. Bəzən heyvanlarda artritlər və konyuktivit də inkişaf edir. Əgər proses mürəkkəbləşməzsə, heyvan 7-10 gün ərzində sağalır. Proses şərti-patogen mikroblarla mürəkkəbləşərsə, pnevmoniya və digər patoloji proseslər baş verir. Körpə və cavan heyvanlarda diareya müşahidə edilir. Boğaz heyvanlarda balasalma boğazlığın ikinci yarısmda baş verir.

Genital formalı xəstəlikdə inək və düyələrdə cinsiyyət orqanlarmın iltihabı əmələ gəlir, suluqlu şişlər və yaralar inkişaf edir.

Diaqnozu. Epizootoloji, klinik və laborator müayinələrinə əsasən . inamla diaqnoz qoymaq olar. Seroloji reaksiyalardan neytrallaşma, presipitasiya və s. geniş istifadə edilir. laboratoriya analizliri üçün patoloji material burun axmtısı, sidik-cinsiyyət yollarının seliyi götürülür. Cəsədlərdən ölümdən 2 saatdan gec olmamaqla, traxeya, ağciyər, beyin, balalıq, atılmış balalardan isə - parenximatoz orqanlardan bir parça götürülə bilər.

Bu materiallarda virus aşkar olunduqda və ya rekonvalessent

h'v.ııılanıı qanında antitellərin artımı dörd dəfədən çox olduqda • Iı,iı |ıio/. qoyulmuş hesab edilir.

Müalicəsi. Spesifık müalicə vasitəsi kimi xəstəlikdən sağalmış Iıı vvanların antitellərin titri l:32-dən az olmayan serumu istifadə Mİııııur. Müalicədə ikinci mikroflora ilə sirayətlənmənin qarşısmın ılıııınası mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Ihınun üçün antibiotiklər, sulfanilamid preparatları (yaxşı olar ki, ıcıuzol halında) tətbiq edilməlidir. Digər simptomatik müalicə vasitələri də tətbiq edilə.bilər.

Cjenital formada antiseptik preparatların bütün növlərindən ıslil'adə etmək olar (antibiotiklər, sulfanilamidlər, nitrofuranlar və s.).

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Spesifık fəal immunizasiya üçün 1111 və zəiflədilmiş vaksinlərdən istifadə olunur. Hazırda qaramalm ı ınotraxeiti və paraqrip-3 xəstəliyinə qarşı assosiasiya olunmuş vaksin lıazırlanmışdır. Xəstəliyin ümumi profılaktikasına heyvanlarm normal /oogigiyeniki normativlərə uyğun şəraitdə bəslənməsi, habelə insərrüfatda tələb olunan baytar-sanitar tədbirlərinin yerinə yetirilməsi daxildir. Sürünün komplektləşdirilməsi və yeni gətirilən heyvanların karantində saxlanmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Qeyri-sağlam təsərrüfatlardan törədicinin sağlam zonalara keçməsinə qarşı tədbirlər həyata keçirilməlidir. Xəstə heyvanları təcrid edib müalicə, sağlamları isə peyvənd etmək lazımdır.

Təsərrüfatda məhdudiyyətlər heyvandarhq binalarında yekun dezinfeksiya işləri yerinə yetirildikdən və axırmcı xəstə heyvanm sağalmasmdan 30 gün keçdikdən sonra götürülə bilər.

KARBUNKUL

İti gedişli yoluxucu xəstəlik olub, temperaturun yüksəlməsi və heyvan bədəninin müxtəlif əzələ qruplanda qazlı (səsli) şişlərin əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir.

Törədicisi. Clostridium chavoei - obliqat (tam) anaerobdur, ətraf mühitdə əmələ gətirdikləri spor formasında uzun müddət yaşaya bilirlər.

Mikroblara heyvanların, o cümlədən balıqların və quşlann mədə- bağırsağmda, torpaqda, suda və s. räst gəhnək olur. Bunlar ucu yumru, düz və ya azacıq bükülmüş, uzunluğu 2-8 mkm, eni 0,5-1,0 mkm olan mikroorqanizmlərdir, sporlar subterminal yerləşirlər, qida mühitlərində və orqanizmdə də spor formalarına keçirlər, kapsul əmələ gətirirlər. Təzə kulturalardan hazırlanmış yaxmalar Qramla müsbət, köhnə kulturalardan isə Qram-rnənfı boyanırlar. Ət peptonlu qaraciyərli bulyonda 7,4-7,6 pH-da, 37-37,5°S temperaturda 20-24 saata yaxşı boy verirlər. Ən optimal mühit Kitt-Tarossi və Hottinger mühitləri hesab olunur.

Epizootologiyası. Qaramalm xəstəliyidir, qoyunlar və keçilər də yoluxurlar. 3-4 yaşlı cavanlar daha yüksək həssaslıq göstərirlər. Kök heyvanların əzələsində mikrobun inkişafına lazım olan qlikogenin miqdarı yüksək olduğu üçün onlar arıq və zəif heyvanlara nisbətən xəstəliyə daha tez tutulurlar.

Yoluxma adətən, alimentar və ya kontakt yolla baş verir.

İnfeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə heyvaniardır. Törədicinin ötürülməsində isə ətraf mühitdəki əşyalar (yem, su, torpaq və s.) vasitəçilik edirlər. Adətən, heyvanlar otlaqlarda, isti və quru keçən

aylarda xəstələnirlər. Xəstəlik çox vaxt sporodik (tək-tək yoluxma) intensivliklə baş verir.

İmmunitet. Xəstəlikdən sağalmış heyvanlar uzun müddətli immunitet qazanırlar. 3 ayhğadək buzovlar kolostral immunitetə malik olurlar. 4 yaşından yuxarı heyvanlar isə immunlaşdırıcı subinfeksiyalar nəticəsində immunitet əldə edirlər,

Son zamanlar F.Kaqan və A.Kolesovanın emkara qarşı təklif etdikləri qatılaşdırılmış alüminium hidroksidli vaksini işlədilir. Vaksin əzələ arasına qaramala sağrı nahiyəsindən, qoyunlara isə budun daxili səthindən yaş və köklük dərəcəsindən asılı olmayaraq 2 ml miqdarmda vurulur. 12-24 günə yaranan immunitet 5-6 ay davam edir.

Emkar və qarayaraya, həmçinin emkar və dabağa qarşı birgə vaksinasiya üsulu da təklif edilmişdir.

Klinik alamətbri. İnkubasiya müddəti 1-5 gündür. Xəstəlik iti gedişlidir və bədən temperaturunun 41-42°S-dək yüksəlməsi ilə müşayiət olunur. Adətən əzələ qatı qalın olan nahiyələrdə (boyun, döş, bud və s.) məhdud halda isti, ağrılı, qazla dolu şişlər əmələ gəlir. Bu şişlər perkussiya edildikdə timpanik səs, əllədikdə isə xışıltılı səs verirlər. Bir müddət sonra şişlər ağrısızlaşır, yerli temperatura itir, heyvanm ümumi vəziyyəti xeyli pisləşir, ölüm bir qayda olaraq 1-3 gün içərisində baş verir.

Bəzən xəstəliyin atipik forması müşahidə olunur. Bu halda heyvanlarda ümumi pozğunluqlar baş verir. Əzələlərdə ağrılar olsa da şişlər inkişaf etmir. Bir müddətdən sonra heyvan sağalır.

Nadir hallarda 3 aylığadək danalarda xəstəliyin septiki forması rast gəlinir ki, bu halda ölüm faizi çox yüksək olur.

Diaqnozu. Diaqnoz qoymaq üçün klinik, epizootoloji, patoloji- anatomik məlumatlar, həmçinin laboratoriya analizlərinin nəticələri nəzərə alınmalıdır.

Xəstəliyin patoloji-anatomik dəyişiklikləri çox tipik olduğu üçün bu məlumatlara əsasən diaqnoz qoymaq çətinlik törətmir. Ətrafı çirkləndirməmək üçün cəsədi yarmaq olmaz. Qarın boşluğunda və əzələlərdə qaz əmələ gəldiyinə görə cəsədlər üfürülüb doldurulmuş halda olur. Təbii dəliklərdən çox vaxt qanlı maye ifraz olunur. Müayinə üçün patoloji material (əzələ hissələri, qaraciyər, dalaq, ürəkdən götürülən qan və s.) heyvan öldükdən 2-3 saatdan gec olmayaraq götürülməlidir. Ehtiyac varsa, material 40%-li qliserinlə konservləşdirilə bilər.

Xəstəliyi qarayaranın karbunkulyoz formasmdan və - yaman

1m yl'iyyətli şişdən təfriq etmək lazımdır. Qarayarada şişlər xışıldamır, • |.ılulıın hazırlanmış yaxmalara mikroskopda baxdıqda qarayara ıınkrobunun tipik formaları görünür. Yaman keyfıyyətli şiş adətən lu-yvanın yaralanmasmdan sonra baş verir, lakin bu halda da son söz ı ıkterioloji müayinələrdən sonra deyilir.

Müalicəsi. Xəstəliyin iti gedişli formasmda müalicə səmərəli olmur. V7 gün ərzində parenteral olaraq, antibiotiklərlə müalicə aparılır. Şişlərin içərisinə antibiotiklər, 1-2%-li hidrogen-peroksid məhlulu, 5%-li lizol məhlulu yeridilir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Xəstəliyin profılaktikası üçün lıeyvan saxlanılan binalar və otlaqlar yüksək sanitar vəziyyətdə saxlamlmalı,, heyvanlarm zədələnməsinin qarşısı almmalıdır. Emkar rast olunan təsərrüfatlarda heyvanlar otlaqlara çıxarılmağa 2 həftə qalmışadək vaksinasiya edilməlidirlər.

Konsentrasiyalaşdırılmış alüminium hidroksidli formolvaksindən istifadə edilir. İmmunitet 2 həftəyə qədər formalaşır və 6 ayadək davam edir. Danalar 3 və 6 aylıqda peyvənd edilirlər. Otlaq dövrü 6 aydan çox olan hallarda 6 aydan sonra heyvanlar təkrar vaksinasiya edilməlidirlər.

Xəstəlik baş verdikdə təsərrüfata karantin qoyulur. Xəstə və şübhəli heyvanlar təcrid edilib müalicə apanlır, qalan heyvanlar vaksinasiya edilirlər. Xəstə heyvanların ətindən və südündən istifadə etmək olmaz. Cəsədlər, peyin və yoluxmuş yemlər utilizasiya edilməlidir.

Heyvan binaları və gəzinti yerlərində diqqətlə mexaniki təmizləmə və kimyəvi dezinfeksiya işləri aparılır. Bu məqsədlə formaldehid (4%- li), natrium-hidroksid (10%-li), xlorlu əhəng (5% fəal xlorlu) məhlulları istifadə edilə bilər. Karantin axırıncı xəstə heyvanın sağalmasmdan və ya ölməsindən və yekun dezinfeksiya işləri aparıldıqdan sonra götürülür.

YAMAN KEYİYYƏTLİ (QAZLI) ŞİŞ

İti gedişli toksikoinfeksiyadır. Qaz əmələ gəlməsi və toxumaların nekrozu və intoksikasiya ilə nəticələnən, sürətlə inkişaf edən iltihabi şişin olması xarakterikdir.

Törədicisi. Anaerob bakteriyalardır. Bir qrup mikroblar - Cl.septicum, Cl.perfringens, Cl.oedematiens, Cl.histolyticum, Cl.sor- delli ayrı-ayrılıqda və ya assosiasiya halında xəstəliyi törədirlər. Ucları yumrulanmış, zəncir və ya sap formasında düzülürlər. Sporları ətraf mühitin əlverişsiz təsirlərinə çox davamlıdırlar. Torpaqda uzun müddət yaşama qabiliyyətlərini saxladıqları üçün torpaq infeksiyaları kateqoriyasına aid edilirlər.

Epizootoloji məlumat. Bütün növdən olan kənd təsərrüfatı heyvanları həssasdırlar. Yoluxma heyvanların bədənində mexaniki zədə olduqda baş verə bilir. Belə zədələr ağır doğuşlardan sonra, axtalanma işlərinin nəticəsində, qoyunların yunu qırxılan zaman, yeni doğuşlar, dişləmələr nəticəsində, qan alınan zaman qeyri-steril iynə və alətlərdən istifadə olunduqda yaranır.

Toxumaların dağılmasına səbəb olan cırılmış yaralar daha təhlükəlidir.

Klinik əlamətləri. İnkubasiya müddəti 12 saatdan 5-6 günədəkdir. Mikrobla yoluxmuş toxumalarda zədə yerində isti, ağrılı, sürətlə böyüyən şiş əmələ gəlir. Bir neçə saatdan sonra şiş soyuyur, lakin ağrılı olmaqda davam edir. Şiş əllə yoxlandıqda krepitasiya qeyd olunur. Ağır doğuşlardan sonra bədən temperaturunun 40-41^S-yə yüksəlməsi cieyd olunur, cinsiyyət dodaqları şişkinləşir, cinsiyyət yollarından çirkli, iyli maye axır. Şiş getdikcə budlara, qarınaltı nahiyəyə, yelinə yayılır. Xəstəlik əksər hallarda iti gedişli olur və heyvanın ölümünə səbəb olur. Çox halda iti gedişli olan xəstəlik ölümlə nəticələnir.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Cəsədlər çox şişkin olur və sürətlə parçalanırlar. Şiş nahiyəsində birləşdirici toxumaya sarı və qırmızımtıl maye hopur, tərkibində qaz qovuqcuqları yayılır. Əzələlər tünd-qırmızı, qara-qırmızı və açıq-sarı rəngdə pis iyli olmaqla asanlıqla dağılırlar. Limfa düyünləri şişkinləşir, qaraciyər və böyrəklərdə sarımtıl-boz rəngli ocaqlar inkişaf edir.

Diaqnozu. Anamnez məlumatları (infeksiyalaşmış yaraların olması) və klinik əlamətlərə əsasən qoyulur. Pozulmuş toxumaların bakterioloji müayinəsi aparılır.

Təfriqi diaqnoz. Qarayara və emfizematoz karbunkul klinik əlamətlərə (şişin xarakteri) və bakterioloji müayinələrin nəticələrinə əsasən istisna edilir.

Müalicə. Şiş nahiyəsində dəri və dərialtı toxumada geniş kəsik aparılır, infiltrat axıdılır, ölmüş toxumalar təmizlənir. Yara 1-2%-li lıidrogen peroksid və ya kalium-permanqanat məhlulu ilə yuyulur. Antibiotiklər və sulfanilamid preparatlarının əzələiçi maksimal dozalarda yeridilməsi təklif olunur.

Kütləvi zədələnmələr zamanı polivalent antitoksik serumla

peyvənd aparıhr. Simptomatik müalicə tətbiq olunur.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Cərrahi tədbirlər, yun qırxımı, inyeksiyalar zamanı aseptika qaydalarına ciddi əməl olunmalıdır. Yaralar, xüsusən dərin yaralar vaxtında cərrahi müalicə edilməlidir. Heyvanların saxlanmış olduqları bina və tikililər dezinfeksiya edilir, xəstələrin ət kəsiminə verilməsi qadağan olunur. Stasionar qeyri- sağlam qoyunçuluq təsərrüfatlarında bradzota, yoluxucu enterotoksemiyaya, yaman şişə və quzuların dizenteriyasına qarşı konsentrasiyalı polivalent alüminium-hidroksidli vaksindən, həmçinin qoyunların klostridiozları əleyhinə polivalent anatoksindən istifadə olunur.

Klinik əlamətləri. İnkubasiya müddəti 12 saatdan 5-6 günədəkdir. Mikrobla yoluxmuş toxumalarda zədə yerində isti, ağrılı, sürətlə böyüyən şiş əmələ gəlir. Bir neçə saatdan sonra şiş soyuyur, lakin ağrılı olmaqda davam edir. Şiş əllə yoxlandıqda krepitasiya qeyd olunur. Ağır doğuşlardan sonra bədən temperaturunun 40-410C-yə yüksəlməsi cieyd olunur, cinsiyyət dodaqları şişkinləşir, cinsiyyət yollarından çirkli, iyli maye axır. Şiş getdikcə budlara, qarınaltı nahiyyəyə, yelinə yayılır. Xəstəlik əksər hallarda iti gedişli olur və heyvanm ölümünə səbəb olur. Çox halda iti gedişli olan xəstəlik ölümlə nəticələnir.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Cəsədlər çox şişkin olur və sürətlə parçalanırlar. Şiş nahiyyəsində birləşdirici toxumaya sarı və qırmızımtıl maye hopur, tərkibində qaz qovuqcuqları yayılır. Əzələlər tünd-qırmızı, qara-qırmızı və açıq-sarı rəngdə pis iyli olmaqla asanlıqla dağılırlar. Limfa düyünləri şişkinləşir, qaraciyər və böyrəklərdə sarımtıl-boz rəngli ocaqlar inkşaf edir.

Diaqnozu. Anamnez məlumatları (infeksiyalaşmış yaralarm olması) və klinik əlamətlərə əsasən qoyulur. Pozulmuş toxumalarm bakterioloji müayinəsi aparıhr.

Təfriqi diaqnoz. Qarayara və emfizematoz karbunkul klinik əlamətlərə (şişin xarakteri) və bakterioloji müayinələrin nəticələrinə əsasən istisna edilir.

Müalicə. Şiş nahiyyəsində dəri və dərialtı toxumada geniş kəsik aparılır, infiltrat axıdıhr, ölmüş toxumalar təmizlənir. Yara 1-2%-li lıidrogen peroksid və ya kalium-permanqanat məhlulu ilə yuyulur. Antibiotiklər və sulfanilamid preparatlarmın əzələiçi maksimal dozalarda yeridilməsi təklif olunur.

Kütləvi zədələnmələr zamanı polivalent antitoksik serumla

peyvənd aparıhr. Simptomatik müalicə tətbiq olunur.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Cərrahi tədbirlər, yun qırxımı, inyeksiyalar zamanı aseptika qaydalarına ciddi əməl olunmalıdır. Yaralar, xüsusən dərin yaralar vaxtmda cərrahi müalicə edilməlidir. Ileyvanların saxlanmış olduqları bina və tikililər dezinfeksiya edilir, xəstələrin ət kəsiminə verilməsi qadağan olunur. Stasionar qeyri- sağlam qoyunçuluq təsərrüfatlarında bradzota, yoluxucu enterotokse- ıniyaya, yaman şişə və quzularm dizenteriyasına qarşı konsentrasiyalı polivalent alüminium-hidroksidli vaksindən, həmçinin qoyunlarm klostridiozları əleyhinə polivalent anatoksindən istifadə olunur.

SALMONELLYOZ

Əsasən cavan ev heyvanlarınm yöluxucu xəstəliyidir. İti gedişli forma zamanı hərarətin yüksəlməsi, septisemiya, toksemiya, mədə-bağırsaq fəaliyyətinin pozulması ilə səciyyələnir. Yaşlı heyvanlarda çox zaman bakteriya daşıyıcılıq, balasalma (ən çox qoyun və madyanlarda) və ölü balaların doğulması ilə gedir. Salmonellyozla insanlar da xəstələnirlər (qida toksikoinfeksiyası halında).

Törədicisi. Salmonella cinsindən olan bakteriyalardır, bunlar kiçik (2-3 mkm) aerob, spor əmələgətirməyən, qrammənfı, qida mühitində asanlıqla çoxalan çöplərdir.

Epizootoloji məlumat. İti gedişli salmonellyoz 10-15 günlük buzovlarda və 1-4 aylıq çoşkalarda rast gəlinir. Törədicinin əsas mənbəyi xəstə və klinik sağalmış heyvanlardır. Belə heyvanların fekaliyası, sidiyi, burun axıntısı vasitəsilə, yaşlı heyvanların isə südü, sidik-cinsiyyət yollarının axıntıları, dölətrafı pərdə və mayesiniıı tərkibində mikroblar ətrafa yayılırlar. Qeyri-sağlam fermalarda yaşlı heyvanlar arasında bakteriyadaşıyıcılıq çox yüksək faiz təşkil edir. Heyvanlar klinik sağlam görünsələr də onların ifrazatınm tərkibində və südlərində salmonellalar xarici mühitə yayılır və həssas orqanizmlərin yoluxmasma səbəb olurlar. Qoyun və keçilər arasında salmonellyoz adətən quzulamaya 1-1,5 ay qalmış inkişaf edir. Əksər boğaz analar bala salırlar. Balasalmaların sayı artdıqca, heyvanlar arasında ümumi xəstələnmələrin sayı da artır.

Heyvanların yoluxması adətən alimentar yolla-mikrobla yoluxmuş su və yem vasitəsilə baş verir. Antisanitar bəslənmə şəraiti və natamam yemlənmə heyvanlar arasında salmonellyozun başlanmasına, geniş yayılmasına və ağırlaşmasma səbəb olur. Belə təsərrüfatlar salmonellyoza görə qeyri-sağlam hal alırlar.

Klinik əlamətləri. Buzovlarda salmonellyoz iti, xroniki və bəzi hallarda atipik gedişli olur. İti gediş zamanı 5-8 günlük inkubasiya dövründən sonra hərarət yüksəlir, nəbz və tənəffüs tezləşir. Xəstə az hərəkət edir, iştaha kəsilir. Çox vaxt seroz rinit və konyunktivit inkişaf edir. Xəstəliyin 2-3-cü günündə əsas klinik əlamət-diareya başlanır. Kal maye halında, pis iyli, selik və çox vaxt qan qarışıqlı olur,- Ağır gedişli formada böyrəklər də sıradan çıxır - sidik buraxma aktı tezləşir, ağrılı olur, sidiyin rəngi bulanır.

Xroniki gedişli forma zamanı həzm orqanlarının pozulması əlamətləri azalır, ishal yaranır, lakin tənəffüs orqanlarında pozğunluq və çatışmazlıq artır, bronxopnevmoniya inkişaf edir, xəstəlik həftələr və aylarla davam edir. Müalicə aparılmadıqda xəstələrin 50%-i ölür.

Atipik gedişli xəstəlik yuxarı yaşda olan danalarda qeyd olunur. Qısamüddətli hərarət və ishalla müşahidə olunur və 1-2 gün davam edir. Yaşlı qoyunlarda salmonellyozun əsas əlaməti-boğazlığın son günlərində balasalmadır. Son ləngiyir və metrit inkişaf edir. Yeni doğulmuş quzularda hərarət və ishal qeyd olunur. 2-3 həftəlik quzularda xəstəlik pnevmoniya və artritlərlə ağırlaşır, ölüm faizi yüksəlir.

Madyanlarda salmonellyoz zamanı balasalma boğazlığın 4-8-ci aylarında baş verir. Əgər belə xəstələrdə balasalma olmursa, ölü və ya xəstə bala doğulur.

Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Buzovlarda iti gedişli salmonellyoz zamanı epi- və endokardın altında, dalağın, böyrəklərin kapsulasında, sidik kisəsinin selikli qişasında qan sağıntıları əmələ gəlir. Dalaq və qaraciyər şişir. Qaraciyər yumşalır, sarı və ya palçıq rəngində olur. Nekrozocaqlarına rast gəlinir. Limfa düyünləri hiperemiyalaşır və şişir. Ağciyərlər şişkin, bərkimiş hal alır, plevranın altında qan sağıntıları tapılır.

Donuzların daxili orqanlarında buzovlarda olduğu kimi septiki salmonellyoz üçün xarakterik olan dəyişikliklər inkişaf edir.

Balasalmadan sonra ölmüş ana qoyunlarda septisemiya əlamətləri və metrit qeyd olunur.

Madyanların saldığı döldə dərialtı toxumanın, selikli və seroz örtüklərin sarılığı və külli miqdarda qan sağıntıları, bədən boşluğunda isə çoxlu qanlı maye müəyyən edilir.

Diaqnozu. Klinik-epizootoloji, patoloji-anatomik məlumatlara, bakterioloji müayinələrin nəticələrinə əsasən qoyulur. Laboratoriyaya atılmış bala və ya daxili orqanlar və dölətrafı toxumalardan nümunələr göndərilir.

Heyvanlar sağ ikən salmonellyozun diaqnostikası üçün aqqlütina- siya reaksiyasmdan istifadə olunur.

Təfriqi diaqnoz. Buzovların salmonellyozunu dispepsiyadan, ko- libakteriozdan və diplokokkozdan; donuzlarda klassik taundan, di- zenteriyadan və pasterellyozdan; qoyunlarda-brusellyozdan, kompilo-bakteriozdan, listeriozdan və xlamidiozdan; atlarda-rinopnevmoni- yadan və viruslu artritdən fərqləndirmək lazımdır. Salmonelyoz donuzlarda həm də taunla qarışıq infeksiya halında baş verə bilər.

Müalicə. Antibiotiklər, sulfanilamidlər və nitrofuran birləşmələri geniş tətbiq olunur, paralel olaraq spesifik polivalent hiperimmun antitoksik serum istifadə edilməlidir. Yaxşı olar ki, tətbiq olunacaq preparatların laboratoriyada ayrılmış ştamma həssaslığı öyrənildikdən sonra müalicəyə başlanılsın. Eyni vaxtda simptomatik müalicə kursu da aparılmalıdır.

İmmunitet. Xəstəlikdən sağalmış heyvanlar immunitet qazanırlar. Spesifik profilaktika üçün hiperimmun serum və vaksinlərdən istifadə olunur. Müalicə və profilaktika məqsədilə əvvəlcə serum, 10-14 gündən sonra isə inaktiv və diri vaksinlər tətbiq olunur.

Doğulacaq körpələrdə kolostral immunitet yaratmaq məqsədilə boğaz heyvanlar müvafiq vaksinlərlə peyvənd edilirlər.

Doğuma 1-2 ay qalmış analar peyvənd olunur ki, ana südü ilə

immun cisimlər körpəyə verilir və onları xəstəlikdən qoruyur.

Buzovlarda salmonelyoz əleyhinə qatılaşdırılmış zəyli formol vaksin tətbiq olunur. Vaksin dərialtına 3-5 gün fasilə ilə iki dəfəyə buzovların ilk günlərində yeridilir. Boğaz inəklər doğuma 50-60 gün qalmış 8-10 gün fasilə ilə iki dəfə 10-15 ml miqdarında vaksinasiya edilir.

Çoşqalarm 5-8 gün fasilə ilə iki dəfəyə 4-5 ml doza ilə peyvənd edil- məsi məqsədəuyğundur. Bundan əlavə coşqaları və boğaz donuzları paratif-pasterellyoz-diplokoklu septisemiya əleyhi kompleks vaksinasiya edirlər.

Quzuların xəstəlik əleyhinə polivalent-formol tiomersan vaksinlə iki dəfə 7-10 gün fasilə ilə, qoyunlar mayalanmadan qabaq 2 dəfə, daha sonra isə doğuma 1,5 ay

qalmış üçüncü dəfə peyvənd edilir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Salmonelyozun profilaktika tədbirləri sistemində zoogigiyeniki və baytar sanitar tələbata ciddi əməl olunması, heyvanların optimal bəslənmə və yemlənmə şəraitində saxlanması, binaların müntəzəm təmizlənməsi və dezinfeksiya edilməsi nəzərdə tutulur.

Heyvanların doğum yerləri əvvəlcədən kütləvi balalama üçün hazırlanır. Salmonellyoz baş verdikdə xəstələr ayrılır və müalicə olunurlar. Sağlamlar və yeni doğulan körpələr serumla profilaktiki dozalarla immunlaşdırılır. Sağalmış ana donuz və qoyunlar kökəldilir və ətə verilir. Yekun təmizlənmə və dezinfeksiya işlərinə ciddi

diqqət yetirilməlidir.

QARAMALIN TAUNU (PESTİS BOVUM)

Qaramalın taunu septisemiya, yüksək temperatura və selikli qişaların nekrotiki iltihabı ilə səciyyələnən xəstəlikdir.

Tarixi məlumatı: Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, taun ilk dəfə Asiya qitəsində , sonralar isə Avropa ölkələrində qeyd edilmişdir.

Xəstəliyi ilk dəfə 1711-ci ildə Rammazin, sonralar 1895-ci ildə M.T.Tartakovski, 1896-cı ildə N.F.Qamaleya müəyyən etmişlər.

Xəstəlik törədicisinin virus olması isə 1902-ci ildə Türk alimi Adilbəy və başqaları tərəfindən müəyyən olunmuşdur.

Hazırda qaramalın taunu Amerikada, Avstraliyada və keçmiş SSRİ-ri ərazisində qeyd olunmur, lakin Afrika ölkələrində və Asiya qitəsinin bəzi yerlərində müşahidə olunur. Xəstəliyə Afrika qitəsində ən çox Mavritaniya, Sudan, Efiopiya və Malidə təsadüf edilir.

Azərbaycanın ərazisində taun xəstəliyi XIII əsrdə monqol-tatarlarının yürüşündən sonra müşahidə olunub. İlk yazılı məlumat isə 1870-ci ilə aiddir. Tarixən İrandan şahsevənlər tayfası Muğanın qış yaylaqlarına küllü miqdarda qaramal, at və milyonlarla qoyun sürüsülə köç edərdilər. Elə bu illərdə də malqara taun xəstəliyinə yoluxardı. Bununla əlaqədar 1885-ci ildən Rus imperatorluğu İrandan Muğan qışlağına malqaranın köçünü qadağan etmişdir.

İqtisadi zərəri: Qaramalın taunu əvvəllər heyvandarlıq təsərrüfatlarına böyük iqtisadi ziyan vermişdir. Xəstəlikdən XVIII əsrin axırlarında yalnız Avropada 200 milyon baş heyvan ölmüş və tələf edilmişdir. Russiya imperiyasının ərazisində 23 il ərzində (1891-1914) xəstəlikdən 10 milyondan çox qaramal tələf olmuşdur. Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşilatının (BEB) məlumatına görə 1967-ci ildə İranda taundan 50 min, Əfqanıstanda 30 min, Türkiyədə 25 min, İndoneziyada 50 min, 1969-1970-ci illərdə Hindistanda 80 min baş qaramal tələf olmuşdur. Xəstəliyə qarşı mübarizə, karantin tədbiprləri də böyük iqtisadi zərər hesabına başa gəlir.

Törədicisi: Taunun törədicisi paramiksovirus ailəsinə aid olan tərkibində RNT saxlayan viruslardır. Virusu xəstə orqanizmin bütün orqan və toxumalarında, eləcə də onun ifrazatlarında tapmaq mümkündür. Qaramalın taun virusu antigenliyinə görə itlərin taun və insanların qızılca viruslarına uyğundur.

Davamlılığı: Virus 600 C istilikdə bir neçə dəqiqəyə, otaq temperaturunda 3-4 günə qədər qalır. Mənfi 200 C-də 3-6 aya qədər öz virulentliyini saxlayır. Vakumda qurudulmuş formada virus otaq temperaturunda 1,5 il, -200 C 5 il sağ qalır. Amil sümük iliyində bir neçə gün, peyində 30 saat, otlaqda 36 saat, duzlanmış ətdə 28 gün sağ qalır.

Dezinfeksiya maddələrindən 2%-li fəal xlor olan xlorlu əhəng, 2%-li natrium qələvisi məhlulları virusu bir neçə dəqiqəyə tələf edir.

Epidemioloji xüsusiyyətləri: Təbii halda tauna qaramal bütün yaşlarda tutulur. Xəstəliyə zebular və camışlar da həssasdır. Dəvələr, vəhşi heyvanlar, qoyun və keçilər isə tək-tək hallarda xəstəliyə həssasdırlar. Donuzların tauna həssas olması və virus daşımaları haqqında ədəbiyyatda məlumat vardır.Taunu cavanlar daha ağır keçirir.

Cins heyvanlar, yerli heyvanlara nisbətən daha həssas olurlar. Süni yoluxmaya bütün kənd təsərrüfatı heyvanları həssasdır. İnfeksiya mənbəyi xəstə və xəstəlikdən sağalmış heyvanlar sayılır. Virus xəstə orqanizmdən inkubasiya dövründən başlayaraq ixrac olur. Amil xəstənin südü, sidiyi, nəcisi, burun axıntısü, gözyaşı, cinsiyyət üzvləri axıntısı ilə ifraz olur ki, bu da ətrafların çirklənməsinə səbəb olur. Bundan əlavə qorxulu infeksiya mənbəyi kimi xəstəlikdən ölmüş cəmdəkləri, məcburi kəsilən heyvan ətləri, onların gön və dərisi, sümükləri, yunu, mədə-bağırsaq ifrazatları hesab etmək olar.

Taunun yayılmasında infeksiya gəzdirici keçi, qoyun, ceyran, donuz və s. heyvanlar da müəyyən rol oynayır. Lakin itlər, vəhşi heyvanlar, quşlar, xəstəlik törədicisini mexaniki yayırlar. Taunun virusu gediş-gəliş, geyim, yem, su, döşənək, alət və vasitələr, eləcə də nəqliyyat vasitələri ilə də yayılır. Virus orqanizmə aerogen, həzm yolu ilə ya da xəstələr istifadə etmiş otlaqlardan və xəstələr saxlanan binalardan istifadə edildikdə daxil olur. Xəstəlik iti keçməklə çox hallarda epizootik hal olaraq 90-100% tələfata səbəb olur. Taun bütün il boyu müşahidə edilə bilər.

Patogenezi: Virus orqanizmə müxtəlif yollarla (həzm, aerogen, selikli qişa və s) daxil olduqdan sonra qana keçərək orqanizmin bütün orqan və toxumalarına yayılır. Virusun çoxalması və toksiki təsiri başlıca olaraq özünü limfa düyünündə, sümük iliyində, ağciyərdə, tənəffüs və mədə-bağırsağın selikli qişalarında göstərir.

Selikli qişaların kəskin iltihablaşması nəticəsində şiddətli diareya başlayır. Xəstə tez arıqlayır.

Xəstəliyin gedişi və əlamətləri: Taunun inkubasiya dövrü təbii yoluxmada 3-17 günə qədər davam edir. Xəstəlik çox iti, iti və abortiv formalarda gedir. Lakin dəvə, qoyun və keçilərdə abortiv ya da simptomsuz keçir.

Xəstədə ilk əlamətlər isitmə və iştahanın azalması, mədə-bağırsaq sisteminin atoniyası və suya meyllin artmasdır. Süd məhsulu azalır. Xəstəliyin 2-3-cü günlərində heyvanın ağız selikli qişasında müxtəlif irilikdə hiperemiki ləkələr əmələ gələrək, tədricən papillalara çevrilir, bunlar isə əvvəlcə bərk konsistensiyalı, sonra yumşalaraq qopur və yerində yaralar əmələ gəlir. Yaraların kənarları girintili-çıxıntılı olur. Sonra xəstənin gözündə bulanlıqlaşma və göz qapaqlarına eksudat toplanır. Gözün selikli qişasının iltihabı başlayır. Gözdən yaş axır. Xəstənin vəziyyəti daha da ağırlaşır. Konyunktivit, rinit, vulvit, vaginit başlayır. Xəstə əvvələr həyəcanlanır, sonra iştahı tədricən azalır, ümumi ölgünlük müşahidə edilir. Təngnəfəslik, nəbzin artması, eləcə də əzələlərin tonusunun azalması görünür, heyvan öskürür. Ayrı-ayrı əzələ qrupları titrəməyə başlayır, tərləyir və dişlərini xırçıldadır. Əvvəl qəbizlik, sonra isə ishala tutulur ki, bu diareya formasında nəzərə çarpır. Xəstənin nəcisi qanlı pisiyli olmaqla, üzəri selik qatı ilə örtülü olur. Düzbağırsağın selikli qişası prosesə tutulduğu üçün ishal qeyri-ixtiyarı olur. Xəstə arıqlayır, göz almaları çuxura düşür.

Xəstəliyin axırlarında heyvanın ümumi temperaturu normadan aşağı düşür. Boğaz heyvanlar bala atır. Xəstəliyin yarımiti formasında əlamətlər müsbət keyfiyyətli keçməklə, orqanizmin temperaturu tədricən azalır və ölüm əsasən cavanlar arasında müşahidə olunur. Həm də bu formada ölüm 20-40%-ə qədər ola bilər. Abortiv və ya simptomsuz formada xəstələrin əksəriyyəti sağalma ilə nəticələnirlər.

Diaqnozu: Tauna diaqnoz qoymaq üçün xəstəliyin epizootoloji xüsusiyyətinə, kliniki əlamətlərinə, patoloji-anatomik dəyişikliklərinə, virusoloji, bioloji və seroloji müayinələrə əsasən aparılır.

Laboratoriyaya patoloji nümunə kimi daxili orqanlardan göndərmək olar. Laborator müayinə üçün gətirilmiş nümunə əvvəl bakterial infeksiyanı ayırmaq üçün

bakterioloji müayinədən keçirilməlidir.

Xəstəliyin diaqnozu üçün neytrallaşma reaksiyasından da istifadə edilir.

Təfriqi diaqnozu: Qaramalın taunu – dabaq, pasterellyoz, yaman kataral istimə, viruslu diareya və koksidiozdan təfriq etmək lazımdır.

Dabaq tauna nisbətən tez yayılır, bəzən müsbətkeyfiyyətli keçir, dabaqda həm də aftalar olur. Pasterellyoz taundan bakterioloji və ağızın selikli qişasında dəyişikliyin olmamasına əsasən təfriq edilir. Yaman kataral isitmə taundan fərqli olaraq sporadiki keçir və xəstənin gözündə əmələgələn dəyişikliklər asanlıqla fərqlənir.Viruslu diareya tauna nisbətən yüngül keçir, az kontagiozlu olur və virusoloji cəhətdən təfriqi mümkün olandır. Taunu qan parazitləri tərəfindən törədilən xəstəliklərdən, qanda parazitləri görməklə təfriq etmək olar.

Müalicəsi: Taunla xəstə heyvanları müalicə etmək qadağandır. Onlar məhv edilərək, cəmdəkləri yandırılır.

İmmuniteti: Təbii xəstələnib sağalan heyvanlar 5 il müddətinə immunitet qazanırlar. Belə heyvanlardan doğulan körpələr 5-6 ay immunlu olurlar. Tauna qarşı vaksinlər mövcuddur və onlardan luzum olarsa istifadə edilir. İmmunitet adətən inyeksiyadan sonra 3 gün müddətinə əmələ gəlir və 3 il davam edir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri: SSRİ dövründə Azərbaycanda qaramalın taun xəstəliyi müşahidə edilməmişdir. Ölkəmiz müstəqillik əldə etddikdən sonra da bu xəstəlik müşahidə edilməmiş, lakin qaramalın taununa qarşı peyvəndləmə təhlükə gözlənilən sərhad boyu ərazilərdə profilaktiki olaraq aparılır. Qonşu dövlətlərdən gətirilən heyvanlara xüsusi baytarlıq nəzarəti həyata keçirilir.

Taun baş verdikdə həmin məntəqələri bütünlüklə karantinə almalı və karantin şərtlərinə ciddi əməl edilməlidir. Ət məhsulları, eləcə də yemlərin təsərrüfatdan çıxarılması və dövlətə satışı dayandırılır. Xəstələr məhv edilir, dərisi ilə birlikdə yandırılır. Ərazi cari dezinfeksiya edilir. Təsərrüfatda toplanmış peyin yandırılır. Qalan şərti sağlam heyvanlar peyvənd edilir. Xəstəliyin təlimatına uyğun qaydada xəstəliklə mübarizə aparmaq mümkün deyildirsə, onda Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Dövlət Baytarlıq Xidmətinin icazəsi ilə bütün qaramal ləğv edilib yandırılır. Karantin axırıncı xəstəlik hadisəsindən 21 gün sonra ləğv edilir, 4-5 ay müddətində məhdudlaşma tədbirləri aparılır.