PSEVDOTUBERKULYOZ
PSEVDOTUBERKULYOZ
Psevdotuberkulyoz bir çox növ heyvanların və quşların infeksion xəstəliyi olub, müxtəlif orqanlarda, vərəm düyünlərini xatırladan, kazeozlu düyünlərin əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Xəstəliyə insanlar da tutulur. Orqanizmin ümumi intoksikasiyası, nazik bağırsaq, qaraciyər və oynaqların zədələnməsi xəstəlik üçün səciyyəvidir.
Tarixi məlumat. Xəstəliyə dünyanm əksər ölkələrində təsadüf edilir. Xəstəliyin törədicisi ilk dəfə Corynebakterium (c) psevdotuberkulosis kimi adlandırılmışdır. Qoyunlarda tuberkulyoza bənzər dəyişikliklərin müayinəsi zamanı ayrılmışdır. 1891-ci ildə Prets qoyunların şorvari kütlə ilə dolmuş şişlərindən turşuya davamsız, çöpəbənzər bakteriyalar əldə etmişdir.
1893-cü ildə Nokard atlarm yaralı limfanqiti zamanı, xəstəlik törədicisini müəyyən etmişdir. 1883-cü ildə Malaşeç və Viçnar hind donuzlarında tuberkulyoza bənzər xəstəlik zamanı, kokkabənzər bakteriyaları ayırmış və onu tuberculose zoogleigue adlandırmışlar.
1899-cu ildə Alman alimi Pfeyffer ilk dəfə olaraq xəstəlik törədicisini atlarm limfa düyünlərindən izolyasiya etmiş və onu bacillus psevdotuberculosis adlandırmışdır.
Xəstəliyin törədicisi uzun müddət pyers-nokar çöpü adlandırılmışdır. Müasir təsnifata əsasən, psevdotuberkulyozun törədicisi enterobacteriacene ailəsinin, yersinia cinsinə aid edilir.
Xəstəliyin törədicisi. Bact. psevdotuberculosis rodentum adlanır. Amil qrammənfı, hərəkətli (25° C-dən yüksək olmayan temperaturda), kənarları yumru çöp şəkilli bakteriyalar olub, 0,8-1,2 x 0,5-0,8 mkm ölçüyə malik mikroorqanizmlərdir. Törədici spor və kapsula əmələ gətirmir, bir qayda olaraq Romanovski-Gimza üsulu ilə bipolyar boyanır. Amil anilin boyaları ilə qeyri-bərabər boyanır. Aerob və fakültativ anaerobdur. Amil adi qida mühitlərində yaxşı boy verir.
Ət peptonlu aqarda və ya ət peptonlu qanlı aqar qida mühitlərində 24 saatdan sonra, S, R və O formalı kaloniyalarda formalaşır. Qanlı aqarda kiçik zonada hemoliz yaranır.
Ət peptonlu bulyonunda isə əvvəlcə bulanıq, üzərində pərdə, mühitin dibində isə çöküntü baş verir.
S-formalı kaloniyalar əmələ gətirən törədicilərə endo və ekzo toksinlər mənsubdur ki, bunlar da hemolitik, piogen, dermonekrotiki, antihemolitik xüsusiyyətlərə malikdir. Amilin 6 serovarı mövcudur. Xəstə heyvanlardan və insanlardan əsasən serovar (I)-90%; serovar (III)-9%; bəzən serovar (IV)-1% ayrılır. Digər serovarlara isə xəstələrdə təsadüf edilmir.
Törədicidə presipitogen, allergik, komplement birləşdirici və hemaqqlütininləşdirici antigenlər mövcuddur. Hazırda bakteriya hüceyrəsindən 19 antigen kompleksi ayrılmışdır.
Müəyyən olunmuşdur ki, psevdotuperkullyoz mikrobunun populyasiyası heterogenlik xüsusiyyətinə malikdir və 4 variantdan ibarətdir ki, bunlar da toksiki, immunogenlik, virulentlik və davamlılığına görə fərqlənir.
Davamlılığı. Bact.psevdotuberculosis rodentum qurumaya davamlı olmaqla ətdə, torpaqda, nəcis və irin kütləsində uzun müddət yaşaya bilir. Amil penisillin, tetrasiklin və sulfanilamid preparatlarının təsirinə həssasdır. 2,5%-li karbol turşusu məhlulu, 0,25%-li formaldehid 1-6 dəqiqə müddətində törədicini məhv edir. 5%-li naftizol bakteriyaları 1-2 dəqiqəyə öldürür. Amil suda öz yaşama qabiliyyətini uzun müddət saxlayır. Törədici soyuducuda saxlanılan ərzaq məhsulları və bioloji substratlarda da uzun müddət yaşaya bilir.
Epizootoloji məlumatlar. İnfeksiyanın rezervuarı xarici mühitdir. Törədici fakültativ parazitdir. İnfeksiyanın əsas mənbəyi xəstə qoyunlar, xəstəlikdən sağalmış heyvanlar hesab edilir. Xəstəliyə 60 növ heyvan və 27 növ quş tutulur. Təbii şəraitdə xəstəliyə ən çox qoyunlar, nisbətən az keçi, at, iribuynuzlu heyvanlar, donuz, dəvə, meymun, dovşan, hind donuzu, ev siçanları, kirpilər və digər heyvanlar həssaslıq göstərirlər.
Toyuq və göyərçinlər isə xəstəliyə həssas deyildir. Xəstəliyə tutulmuş fərdlərdən, amil, burun axıntısı, nəcis və sidik vasitəsilə xaricə ifraz edilir. Xəstəliklə yoluxma əsasən alimentar yolla (sirayətlənmiş su və yemin qəbulu zamanı) həyata keçir. Bəzi mənbələrdən əldə olunan məlumatlara görə, yoluxma aerogen (törədici ilə çirklənmiş havanın qəbulu zamanı), həmçinin zədələnmiş toxuma vasitəsilə də baş verə bilir. Lakin qeyd olan bu məsələlər sübut edilməmişdir. Xəstəlik əsasən sporodik, bəzi hallarda kiçik epizootiya halındada müşahidə edilir. Xəstəlik zamanı stasionarlıq mövcud olmaqla, xəstəlik əsasən qış aylarında baş verir. Xəstəliyin baş verməsində və yayılmasında heyvanların saxlanma şəraitinin və yemləmənin əhəmiyyəti böyükdür.
Xəstəlik törədicisinin yayılmasında gəmiricilər: siçan, siçovul və eyni zamanda bir çox vəhşi quşlar müstəsna rol oynayırlar. Son zamanlar qeyd edilir ki, gəmiricilər, infeksiya törədicisinin əsas mənbəyi olaraq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xəstəlik törədicisi ilə yoluxma, hər zaman xəstəliyin baş verməsinə səbəb olmur. Xəstəliyin baş verməsində mühüm rola malik olan faktorlardan, orqanizmin ümumi rezistentliyinin, immunobioloji reaktivliyinin dərəcəsi əsas amillərdəndir. Təbii şəraitdə xəstəliyə insanlar da tutulmaqla, psevdotuberkulyozla xəstə insanlar epidemioloji baxımdan təhlükəlidir.
İnsanlar adətən törədicilərlə sirayətlənmiş ərzaq məhsullarının, xüsusilə tərəvəz məhsullarının qəbulu zamanı yoluxurlar. Tərəvəz məhsulları saxlanılan anbarlarda, mühüm infeksiya mənbəyi rolunu oynayan gəmiricilər, məhsulları ifrazatla çirkləndirilir və belə məhsullar termiki zərərsizləşdirilmədən qəbul edildikdə, insanların yoluxması üçün real təhlükə, şərait yaranır.
İnsanlarda xəstəlik sporadiya və epidemiya halında qeydə almmışdır. Xəstəliyə tutulmuş insanlarda xəstəlik 2-3 il fasilə ilə periodik olaraq baş qaldırır. Psevdotuberkulyozla xəstələnmə halları əsasən şəhər və şəhər tipli qəsəbə əhalisi arasında qeydə alınır. Xəstəlik adətən ilin soyuq aylarında (fevral-mart) baş qaldırır.
Təbii olaraq yoluxmaya insanlarda həssaslıq yüksəkdir.
Patogenezi. Orqanizmə daxil olan yersiniyalar regionar limfa düyünlərində lokalizasiya edərək, irinli -iltihab prosesi törədir, qan dövranı sisteminə daxil olaraq orqan və toxumalara yayılır, septisemiya baş verir. Ağciyərdə, dalaqda, yelin və nazik bağırsaqlarda irinli-nekrotiki ocaqlar yaranır, toksiki təsirlə əlaqədar olaraq mərkəzi-sinir sistemi zədələnir, ürək fəaliyyəti pozulur. Asfiksiya, ürək çatışmazlığı və kaxeksiya nəticəsində xəstələr tələf olur.
Gedişi və kliniki əlamətləri. Xəstəliyin inkubasiya dövrü 9-14 güdür. İnsanlarda isə bu dövr 3 gündən 10 günədək davam edir. Xəstəliyin gedişi əsasən heyvanın növündən və orqanizmin ümumi vəziyyətindən asılıdır.
Qoyunlarda xəstəlik adətən xroniki, simptomsuz keçir. Xəstələrdə səthi limfa düyünləri böyüyür, yardıqda İrin kütləsi ayrılır. Ağciyərlərin zədələnməsi zamanı, bronxopnevmoniya əlamətləri- öskürək, tənəffüsün tezləşməsi və çətinləşməsi, burun axıntısı meydana çıxır. Xəstə qoyunlarda mastit qeydə alınır. Erkək fərdlərdə xayalar və xaya artımı zədələnir, orxit baş verir. Xəstələrdə pielonefrit inkişaf edir, sidik bulanlıq və tərkibində pambıqvari çöküntü olur. Septiki proses nəticəsində leykositoz, monositoz artır, hemoqlobinin kəskin azalması nəticəsində selikli qişalar solğunlaşır.
Xəstəlik zamanı, quzularda ümumi zəiflik, bədən temperaturunun yüksəlməsi, hərəkət koordinasiyasını pozulması, nəbz və tənəffüsün tezləşməsi, səthi limfa düyünlərinin böyüməsi, ishal və kaxeksiya xarakterik əlamətlər sayılır. Qoyunlarda letallıq 20%- dəkdir.
Atlarda limfa düyünlərinin zədələnməsi, gövdənin müxtəlif nahiyələrində avses və yaralarm əmələ gəlməsi, madyanlarda mastit və balasalma, xarakterik əlamətlərdəndir. Xəstəliyə tutulmuş atlarda qarın və döş boşluğunda şişkinlik, sinir oyanıqlığı da səciyyəvi əlamətlər hesab edilir. Xəstəlik zamanı qaramalda pnevmoniya simptomları, mastit və abort meydana çıxır.
Donuzlarda-sarılıq, ishal, baş və qarın nahiyələrində şişkinliklər meydana çıxır.
Quşlarda xəstəlik zamanl ümumi halsızlıq, kaxeksiya, tənəffüsün çətinləşməsi, sinir pozğunluğu əlamətləri xarakterik əlamətlərdəndir. Xəstə pişiklərdə kaxeksiya, ishal və sarılıq əlamətləri əsas simptomlar sayılır.
Xəstəlik zamanı itlərdə qastroenterit və anemiya baş verir.
Psevdotuberkulyoz zamanı, gəmiricilərdə ümumi halsızlıq, ishal, iflic əlamətləri meydana çıxır, 1-2 həftəyə ölüm baş verir.
Yoluxmuş insanlarda, xəstəliyin kliniki xəritəsi, immun statusiyası pozulmuşlarda daha xarakterik nəzərə çarpır. Yoluxmuş insanlarda bədən temperaturu 38,5-39,5°C-dək yüksəlir. Qızdırma bir neçə gündən 2-3 həftəyədək, bəzən daha çox davam edir.
Xəstələrdə yuxarı tənəffüs yollarının zədələnməsi, əzələ və oynaqlarda ağrılar, oynaqların iltihabı, ürək bulanması, qusma, ishal əlamətləri qeydə alınır.
Psevtotuperklozla xəstə insanların qaraciyər və dalağı böyüyür, bəzi hallarda sarılıq və miokardit də qeydə alınır.
Letallalıq 0,3%-dən aşağıdır.
Patoloji-anatomik dəyişikliklər. Patoloji-anatomiki müayinə zamanı, bağırsaq sistemində düyünlər aşkar edilir. Qaraciyər və dalaq böyüməklə, xırda və sarı rəngdə düyünlər müşahidə olunur. Dalaq, ağciyər və müsariqə limfa düyünləri böyüyür, onları kəsdikdə şorvari kütlə ayrılır. Bəzi hallarda ağciyərdə lobulyar pnevmoniya müşahidə edilir.
Qoyunların parenximatoz orqanlarında müxtəlif böyüklükdə düyünlər formalaşır ki, bunlar da limfoid və epiteli hüceyrələrindən təşkil olunmuşdur.
Psevdotuberkulyozda ilkin stadiyada yaranmış düyünlərin daxilində xamaya bənzər irin kütləsi, köhnəlmişlərdə isə irinin şoravri kütləyə çevrilməsi müşahidə edilir. Müalicə zamanı dərialtı toxumada, əzələarası toxumada, baş nahiyəsindəki limfa düyünlərində abses ocaqları diqqəti cəlb edir.
Quşlarda dalağın böyüməsi, daxili parenximatoz orqanlarda sarımtıl-ağ rəngli nekroz ocaqları, bağırsaqların iltihabi xarakterik patoloji-anatomik dəyişikliklər hesab edilir.
Diaqnoz. Epizootoloji xüsusiyyətlər, kliniki əlamətlər, patoloji-anatomiki dəyişikliklər əsas götürülərək, bakterioloji müayinə əsasında xəstəliyə dəqiq diaqnoz qoyulur. Diaqnoz zamanı bəzən allergik reaksiyalardan da istifadə edilir.
Bioloji sınaq məqsədilə hind donuzları və ağ siçanlardan istifadə olunaraq yoluxdurulur. Bu məqsədlə patoloji-materialdan əldə edilmiş ekstrakdan təcrübə heyvanlarına inyeksiya edilir. Yoluxdurulmuş laboratoriya heyvanları bir ay müddətində ölür və patoloji-yarma zamanı bunların daxili orqanlarında çoxlu sayda psevdotuberkulyoz düyünləri müşahidə edilir.
Təfriqi diaqnoz. Psevdotuberkulyoz qoyunlarda, tuber- kulyozdan; quşlarda tuberkulyoz, pasterellyoz, tif və leykozdan; gəmiricilərdə tulyaremiyadan, atlarda saqqo və epizootik limfanqitdən təfriq edilməlidir.
Müalicə. Səmərəli müalicə vasitəsi yoxdur. Müalicə məqsədilə, abseslər yarılır. İrin kütləsi təmizlənir və ocaq antiseptiki məhlullarla yuyulur. Xəstələrə daxilə sulfanilamid preparatları verilir, antibiotiklərdən xloram-fenikol, neomisin, ampisillin, oksitetrasiklin, tetrasiklin, penisillin müvafiq dozalarda əzələarası yeridilir.
İmmunitet. Öyrənilməmişdir.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Xəstəliyin qarşısını almaq məqsədilə qeyri-sağlam təsərrüfatlardan heyvanların və yem nümunələrinin, heyvan məhsullarının çıxarılmasına icazə verilməməlidir.
Təsərrüfatda xəstələr qeydə alındıqda, xəstələr ayrılaraq izolyatorda yerləşdirilir, müalicə aparılır, digər heyvanlar müayinədən keçirilir.
Təsərrüfatlarda sistematik olaraq deratizasiya tədbirləri həyata keçirilməli, cari dezinfeksiya aparılmalıdır.
Təsərrüfata yeni gətirilmiş heyvanlar karantində saxlanılır və onlara xüsusi nəzarət edilir.
Təsərrüfatlarda sistematik olaraq deratizasiya tədbirləri həyata keçirilməlidir.
Xəstəlik müşahidə edildikdə, heyvanlar izolyatorda yerləşdirilir, müalicə aparılır, yaxud öldürülür və zərərsizləşdirilir. Digər heyvanlar isə ayda iki dəfə müayinədən keçirilir (səthi limfa düyünləri palpasiya edilir).
Təsərrüfatlarda normal zoogigiyeniki saxlanma şəraitinin təmin edilməsi, heyvanların yüksək qidalılıq dəyərinə malik yem normaları ilə yemləndirilməsi mühüm profilaktik əhəmiyyətə malikdir. Vaxtaşırı dezinfeksiya aparılır (1-3%-li karbol turşusu məhlulu; 0,25%-li formalin məhlulu; 1-2%-li süleymani məhlulu ilə).
Qeyd olunan profilaktik tədbirlərin plana uyğun olaraq həyata keçirilməsi, insanların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi baxımından vacibdir və bu məsələlərin həlli diqqət mərkəzində dayanmalıdır.
