ŞMALLENBERQ VİRUS XƏSTƏLİYİ
ŞMALLENBERQ VİRUS XƏSTƏLİYİ
2011-ci ilin avqust ayında Almaniyada süd verən inəklər arasında kütləvi xəstələnmə halı müəyyən olunmuşdur. Həmin heyvanlarda bədən temperaturasının 40°C və yuxarı olması ilə yanaşı, ümumi ölgünlük, yemdən imtina, süd məhsulunun kəskin azalması və boğaz heyvanlar arasında balasalma müşahidə edilmişdir. Bir neçə həftə ərzində xəstəlik baş verən naxırda xəstələnmə halı 20-70%-ə çatmış olur. Xəstəlik baş verən qrupda bir neçə gün keçdikdən sonra xəstəliyin kliniki əlamətləri itməyə başlayır. Belə halın olması fermerlər və baytarlıq mütəxəssisləri arasında yeni bir xəstəliyin olmasına şübhə oyatmışdır. Götürülmüş patoloji materiallar Fridrix-Löfler adına referent laboratoriyaya müayinə üçün göndərilmişdir. Müayinə zamanı xəstəliyi keçirən heyvanda iti formada gedən yeni virus aşkar olunmuşdur. Patoloji material götürülən təsərrüfatın adı ilə xəstəliyə “Şmallenberq virus” adı verilmişdir. Sonralar bu virus xəstəliyi Belçikada qoyun və keçilər arasında, həmçinin Almaniya, Niderlandda iri və xırdabuynuzlu heyvanlar arasında müəyyən edilmişdir. 2011-ci ilin noyabrında boğaz heyvanlar arasında balasalma ilə xəstəlik davam etmişdir. Bəzən vaxtından əvvəl doğum, ölü bala doğulması və ya diri doğulmuş balaların yaşamaq qabiliyyəti olmamışdır.
“Şmallenberq virusu”nun törədicisi haqqında nə bilirik? Hal-hazırda bu virus haqqında məlumat çox azdır. Lakin məlumdur ki, bu virus genetik xarakterinə görə bunyavirus ailəsinin ortobunyavirus cinsinə və simby seroqrununa aiddir. Bu qrupun ən məşhur nümayəndəsi “Nayrobi” xəstəliyi, “Akaban” virusu, “Rift” dərəsi isitməsi viruslarına yaxındır. İnsanlar da bu xəstəlikləri törədən viruslarla yoluxa bilir. Bu ailəyə məxsus olan viruslar 56 °C-də qısa müddətdə tələf olur. Alimlər tərəfindən aydınlaşdırılıb ki, həmin viruslar üç seqmentdən S (qısa), M (orta) və L (uzun) formadan ibarətdir və qansoran həşəratlar vasitəsilə ötürülə bilir.
Bunyavirusların törətdiyi xəstəliklər Afrika, Asiya və Avstraliya ölkələrində də geniş yayılmışdır. Bir neçə on illiklərdir ki, həmin viruslara Avropa ölkələrində də geniş miqyasda təsadüf olunur. Beynəlxalq Epizootik Büronun məlumatına əsasən, Avropa İttifaqının yeddi ölkəsində, o cümlədən Lüksemburq, İtaliya, Almaniya, Niderland, Fransa, Belçika və Böyük Britaniyada iri və xırdabuynuzlu heyvanlar arasında bu xəstəliyə təsadüf olunur. Hesabat məlumatları əsasında, Almaniya ölkəsinin 14 mart 2012-ci il tarixə olan məlumatına əsasən 944 təsərrüfatında (124 halda iribuynuzlu, 780 halda xırdabuynuzlu heyvanlar arasında və 40 keçi saxlanan təsərrüfatda) aşkar edilmişdir. Digər Avropa ölkələrində xəstəliyin yayılması Beynəlxalq Epizootik Büronun məlumatı əsasında, Fransada 277, Niderlandda 118 fermada təsdiq olunub, lakin 665 təsərrüfatda xəstəlik vardır, Belçikada 517 halda “Şmallenberq virusu” tapılmışdır.
Hazırda müəyyən olunub ki, yaşından asılı olmayaraq xəstəlik iribuynuzlu heyvanlar və qoyun-keçilər arasında geniş yayılmışdır. İnsanların xəstələnməsi haqqında hələlik məlumat yoxdur. Lakin Holland alimləri hesab edirlər ki, bu virusla insanlar da yoluxa bilər. Heyvanların yoluxması belə hesab edirlər ki, iki yolla mümkündür: horizontal, yəni qansoran həşəratlarla və vertikal, yəni ana bətnində ola bilər. Güman olunur ki, üçüncü yol baytarlıq mütəxəssisləri tərəfindən aparılan (vaksinasiyalar və diaqnostik müayinələr zamanı) tədbirlər zamanı ola bilər. Heyvanların yoluxmasına səbəb əsasən 2011-ci ilin yay və payız aylarında gənələrin və həşəratların olması şübhəsi vardır.
Xəstəliyin əsas klinik əlamətləri. İribuynuzlu heyvanlar tez bir zamanda ölgün vəziyyət alır, iştahası zəif olur, onlarda vaxtından əvvəl doğuş başlayır, heyvanların bir hissəsi ölür, sağım çox aşağı düşür, boğazlığın axırıncı dövrlərində balasalma və ya ölü bala doğulur. Salamat qalmış xəstələr bir neçə gündən sonra sağalırlar. Qoyunlar xəstəliyi çox ağır keçirməklə ana qoyunlar arasında ölüm çoxalır. Doğulan balalar arasında oynaqlarda şişkinlik, eybəcərlik, balada boyunun qatlanması və digər hallar müşahidə olunur, 20-70%-ə qədər ölüm verə bilir.
“Şmallenberq virusu” haqqında hələlik bir çox suallar cavabsız qalır. Xəstəlik necə yayılır? Heyvanlar bir-birindən yoluxa bilirmi? Bu virus haradan gəlib? Qrip virusu kimi bir növdən başqa növə keçə bilirmi? və s.
Törədicinin laboratoriya diaqnostikası. Diaqnoz əsasən Böyük Britaniyada molekulyar genetik zəncirvarı reaksiya (PZR) ilə qoyulur. Bu reaksiya xəstəliyin təyinində yüksək effektliyə malik olsa da onun ən çatışmayan cəhəti odur ki, bu reaksiya çox baha başa gəlməklə uzun müddət vaxt aparır və laboratoriya şəraitində müvafiq inventarların olması lazımdır. Buna görə də Avropada çox da baha olmayan sadə üsulla diaqnozun qoyulmasını axtarırlar. Virus bağırsaq möhtəviyyatında, qarın boşluğu mayesində, xəstələrin baş beynində, qan nümunələrinin müayinəsində aşkar olunur.
İmmunitet və mübarizə tədbirləri. İlk növbədə xəstəliyə diaqnoz qoyulduqdan sonra ümumi baytarlıq-sanitariya işləri aparılmalıdır. Bir sıra mübarizə tədbirləri xəstəliyin kliniki əlamətləri əleyhinə olmaqla təsərrüfata yeni heyvanların gətirilməsinə diqqət yetirilməlidir. Yeni alınmış heyvanlar karantin müddətində yoxlanılmalıdır. Ölən heyvanlar yandırılmaqla zərərsizləşdirilməlidir. Xəstə heyvanlar keyfiyyətli və vitaminlərlə zəngin yemlərlə yemləndirilməli, təsərrüfatda dezinseksiya tədbirlərinin aparılması, xüsusən də qan soran həşəratlara qarşı tədbirlərin aparılması vacibdir. Xəstə heyvanların çıxdaş edilərək təsərrüfatdan çıxarılması məqsədəuyğun deyildir.
Xəstəliyin proqnozu. Qansoran həşəratların Avropanın şimal rayonlarında miqrasiya etməsi dünyada hava şəraitinin yüksəlməsi ilə əlaqədar olaraq aralıq sahiblərində inkişaf etməsinə gətirir. Kulikoides cinsindən olan həşəratların bir neçə növü tropik infeksiyaların keçiriciləri olması ilk dəfə Avropa kontinentində keçən əsrin 20-ci illərində İspaniyada, Portuqaliyada və Türkiyənin qərbində, 1998-ci ildə İtaliyada, 2006-2007-ci illərdə Şimali Avropa ölkələrində xırdabuynuzlu heyvanlar arasında virus xəstəliyi qeyd edilmişdi. Avropada temperatur dəyişkənliyi bizə məlum olmayan halda bir sıra virus xəstəliklərinin baş verməsinə səbəb olmuşdur. Bir qrup alimlər belə nəticəyə gəlmişlər ki, ola bilsin ki, “Şmallenberq virusu”nun əmələ gətirdiyi xəstəlik stasionar gedişli olsa onda daima dövri olaraq xəstələnmə halı baş verəcəkdir.
Nəticələr: Yeni ayrılmış virus Avropa İttifaqı ölkələrində iri və xırdabuynuzlu heyvanlar arasında geniş yayılmışdır. Avropanın baytarlıq mütəxəssisləri 8 Avropa ölkəsində xəstəliyin geniş yayılması ilə əlaqədar olaraq xəstəliyin geniş yayılması ilə əlaqədar olaraq ümumi baytarlıq-sanitariya tədbirlərindən başqa, digər tədbirlər görə bilmirlər. Heyvanların çıxdaş olunması və ya xəstələrin ət tədarükünə verilməsi haqqında heç söhbət ola bilməz. Ekspertlər yeni virus xəstəliyinin baş verəcəyini proqnozlaşdırırlar. İspaniyanın Ərzaq və Ətraf Mühit üzrə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ölkə ərazisində ilk dəfə qeyd olunan virus haqqında məlumat vermişdir. Ümumiyyətlə, Beynəlxalq Epizootik Büronun məlumatına əsasən, Avropa ölkələrində 1646 məntəqədə “Şmallenberq virusu”nun olduğunu bildirmişdir.
Bildiyiniz kimi bu xəstəlik Azərbaycanda 2013-cü ilin 28 iyuldan başlayaraq Aran rayonlarının iribuynuzlu heyvanları arasında ətrafın zəifləməsi, qıc olması, burun dəliklərindən sarımtıl ifrazatın axması, qanın qatılaşması, bədən hərarətinin daim dəyişkən olması ilə müşahidə edilərək qeydə alındı. Dövlət Xidmətinin nümayəndələri, eləcə də rayon baytarlıq idarələrinin mütəxəssisləri tərəfindən dərhal Aran rayonlarının heyvanlarından qan nümunələri, burun axıntılarından yaxmalar, yem və sudan nümunələr götürülüb Respublika Baytarlıq Laboratoriyasında müayinə edildi və bu xəstəliyin virus etiologiyalı olmasını müəyyən olundu. Bu virus xəstəliyi transmissiv olsa da insana xata törətmir, yoluxmur, yalnız heyvanlarda müşahidə edilir. Xəstəlik birbaşa heyvandan-heyvana da keçmir. Bu transmissiv yolla, yəni ağcaqanad, mığmığa və digər qansoran həşəratlar vasitəsi ilə heyvanlarda yoluxmaya gətirib çıxarır. Xəstəlik Avropa ölkələrindən sonra Respublikamızda ilk dəfə idi ki, baş vermişdir.
Xəstəliyə 255 mindən çox heyvan yoluxub və müalicə olunub. Xəstəlik respublikanın 42 rayonunda qeydə alınıb. Xəstəlik nəticəsində 158 baş iribuynuzlu heyvan tələf olub. Bu isə ümumi müalicəyə cəlb edilmiş heyvanların 0.06 faizini təşkil edir. Həmçinin xəstəlik dövründə 213 baş iribuynuzlu heyvanda balasalma qeydə alınıb. Balasalma hadisəsi baş vermiş təsərrüfatlar da baytarlıq-sanitariya tədbirləri həyata keçirilib, ərazi dezinfeksiya olunub. Araşdırma zamanı məlum olub ki, tələf olma hadisələri bu xəstəlikdən yox, yanaşı gedən, o cümlədən qan-parazitar və digər xəstəliklərdən baş verib. Tələf olan heyvanlar baytarlıq mütəxəssislərinin nəzarəti altında üzərinə xlorlu əhəng səpilərək basdırılıb və ərazi dezinfeksiya edilib.
Nazirlər Kabinetinin 2013-cü il avqustun 29-da verdiyi sərəncama uyğun olaraq, Dövlət Baytarlıq Nəzarəti Xidmətinə 2 milyon 350 min manat vəsait ayrılıb. Bu vəsait hesabına ilkin yardım üçün xüsusi təyinatlı avtomaşınların, avadanlıqların, müalicə dərmanlarının, dezinfeksiya maddələrinin alınmış və bölgü əsasında rayonlara paylanmışdır.
Şmallenberq virus xəstəliyinin Nazirlər Kabinetinin 2006-cı il 7 mart tarixli 65 saylı qərarı ilə təsdiq olunan xüsusi təhlükəli xəstəliklər siyahısına (hazırda siyahıda 11 xəstəliyin adı var) daxil olması üçün hökumətə müraciət olunub. 2015-il 22 yanvar tarixli 12 saylı Nazirlər Kabinetini qərarı ilə bu xəstəlik xüsusi xəstəliklər siyahısına daxil edilmişdir.
