QUŞLARIN PULLOROZ-TİFİ

QUŞLARIN PULLOROZ-TİFİ

Pulloroz-tif toyuq, hinduşka, qırqovul, kəklik, sesarka, bildirçinlərin yoluxucu xəstəlikləri olmaqla salmonella pullorum-qalinarum bakteriyaları tərəfindən törədilir. Xəstəlik əsas etibarı ilə 20 günə qədər olan cavanlarda iti septiki formada, yaşlı quşlarda isə nişanəsiz, xroniki, bəzən yarım iti və iti formalarda keçir. Pulloroz-tif xəstəliyini keçirmiş quşlar ömrünün axırına qədər s.pullorum-qalinarumu bədənlərində gəzdirməklə yumurta vasitəsilə nəslə keçirirlər.

Pulloroz-tif xəstəliyi çox geniş yayılmaqla quşçuluq təsərrüfatlarına böyük iqtisadi zərər verir. Bu zərər xəstə və xəstəliyi keçirmiş toyuqlarda yumurta məhsulunun az olmasından, yumurtadan cücə çıxış faizinin aşağı olması, çıxan cücələrin yaşamaq qabiliyyətlərinin zəif olmasından və birinci 30 gün müddətində tələf olmasından, cavanların inkişafdan qalmasından, xəstəliyin müalicəsi və profilaktikası üçün çəkilən xərclərdən ibarətdir.

Törədicisi: S.pullorum-qalinarum 3-5 mk, diametri 0,3-0,8 mk olan hərəkətsiz çöplərdir. Onlar qramla mənfi boyanır. Vismut sulfit qida mühitində qəhvəyi koloniyalar, ƏPA-da (ət-peptonlu aqar) bir-birinə birləşən şehvari koloniyalar, ƏPB-da (ət-peptonlu bulyon) qida mühitində isə bərabər bulandırmaqla mixbər şüşəsinin divarında zəif həlqə, dibində asanlıqla həll olan balaca çöküntü əmələ gətirir. Təfriq etmək üçün endo və ploskiryev qida mühitlərindən istifadə olunur.

Pulloroz-tifin törədicisi xarici mühitdə fiziki amillərin təsirinə davamlılığı ilə fərqlənir. Quş binalarında 10 gündən 105 gün, həyətdə 2 gündən 35 gün, toyuq peyinində 100 gün, durğun suda 200 gün, torpaqda 400 gün, quru peyində 37 gün, torpaqda basdırılmış toyuq cəsədində 3 ay, gənə və taxtabitinin orqanizmində 17 aya qədər salamat qalır. Müxtəlif dezinfeksiya maddələrindən ksilonaftin 0,2 %-li emulsiyası 16-18 0C temperaturda 50 dəqiqəyə, tərkibində 1% fəal xlor olan xlorlu əhəng məhlulu 5 dəqiqəyə, 0,5 %-li altekol dezinfeksiya maddəsi 10 dəqiqəyə, 2%-li natrium qələvisi 5-10 dəqiqəyə pullorum törədicisini öldürür.

Epizootologiyası: Xəstəlik geniş yayılmaqla fermer quşçuluq təsərrüfatlarında çox vaxt stasionar xarakter daşıyır. Toyuq və hinduşka balaları pullorozla əsas etibarı ilə 20 günlük yaşa qədər xəstələnirlər. Lakin ən çox xəstələnmə və ölüm halları ilk günlərdə müşahidə olunur. Ətlik cinslər yumurtalıqlara nisbətən xəstəliyə daha çox həssasdırlar, həmçinin fərələr xoruzlara nisbətən qaz və ördək balalarında s.pullorum-qalinarum nadir hallarda xəstəlik törədir. Laboratoriya heyvanlarından ağ siçan, hind donuzu və ada dovşanları xəstəliyə həssasdırlar.

Xəstəliyin yayılma mənbəyi çox vaxt törədicini bədənlərində gəzdirən quşların yoluxmuş yumurtaları olur. Yumurtalar inkubasiya üçün istifadə olunacaq quşlar arasında nə qədər çox törədicini bədənlərində gəzdirən quş olarsa, ona müvafiq xəstə cücələrin sayı da çox olar.

Xəstəliyin yayılması, gedişinin xarakteri yemləmə və saxlama şəraitindən asılıdır. Cücələri qaranlıq, rütubətli, pis ventilyasiya edilən binalarda, binaları yaxşı hazırlamadıqda, baytarlıq-sanitariya qaydalarının tələblərinə əməl edilmədikdə, dezinfeksiya keyfiyyətsiz aparıldıqda xəstəlik tez və asanlıqla yayılaraq çoxlu iqtisadi zərərə səbəb olur. Xəstəlik həmçinin yem payında vitaminlər, mineral maddələr, mikroelementləri olmayanda, yemləmə və suvarma qabları cücələrin sayına müvafiq olmadıqda, temperatur rejiminə riayət edilmədikdə və orqanizminin müqavimət qüvvəsinin zəifləməsinə səbəb olan digər çatışmamazlıqlar olduqda daha tez və geniş yayılır. Ona görə də belə təsərrüfatların sağlamlaşdırılması çətinləşir və xəstəlik stasionar xarakter alır.

Patogenez: Pulloroz-tifin patogenezində yemləmə və bəsləmə şəraitindən, yaşdan asılı olaraq orqanizmin dəyişən rezistentliyinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Xəstəliyin baş verməsinə səbəb cücələrin normadan artıq temperatur şəraitində saxlanmasıdır. Belə ki, yüksək temperaturda körpələrdə mərkəzi sinir sistemini tormozlamaqla şərti reflekslərin pozulmasına və orqanizmin zəifləməsinə səbəb olur.

Pulloroz-tif baş verəndə qanın turşu-qələvi müvazinəti turşuluğa doğru pozulur. Bağırsaqların selik təbəqəsinin epiteli qatının bakteriyaları buraxmaq qabiliyyəti yüksəlir. Bağırsaqların divarına daxil olaraq lokalizasiya edir və çoxalırlar. Bakteriyalar makrofaqlarda yaxud leykositlərdə parçalandıqda azad olan endotoksin həm yerli həm də ümumi təsir göstərir. Quşların yemlənmə saxlanma şəraiti normal olduqda, həmçinin orqanizmin müqavimət qüvvəsini zəiflədən amillər olduqda pulloroz-tifin törədicisi bir sutka müddətində bağırsaqlarda inkubasiya olunaraq, qan vasitəsilə müxtəlif orqan və toxumalara yayılır, xəstəliyin kliniki nişanələrinin baş verməsinə səbəb olur. Müəyyən müddətə qanda yoxa çıxa bilirlər, lakin bu vaxt onlar böyük miqdarda qaraciyərdə, öd kisəsində, bağırsaqlarda, dalaqda, yumurtalıqlarda toplanırlar.

Kliniki nişanələri: İnkubasiya dövrü cücələrdə aerogen yolla yoluxanda 24-36 saat, alimentar yolla isə 4-6 gündür. Xəstəlik ildırımvari (septiki), iti, yarım iti və xroniki-latent formalarında keçir.

Xəstəliyin septiki forması yüksək virulentli törədicisi ilə transokvarial yolla, həmçinin çıxış vaxtı böyük dozada aerogen yolla yoluxmuş cücələrdə müşahidə olunmaqla onlarda xəstəliyin kliniki əlamətləri görünmədən 1-2 gün ərzində tələf olurlar.

İti gediş çox vaxt 1-10 günlük cücələr arasında olur. Xəstələrin iştahası azalır, yaxud tamamilə olmur. Lakin suyu həvəslə içirlər. Onlar əzgin olmaqla ümumi sürüdən ayrılaraq istilik mənbəyinə yaxın toplanaraq oturur, gözləri tam, yaxud yarım açıq olmaqla qanadları sallanır. Xəstəliyin başlanğıcında həzm orqanlarının funksiyasının pozulmasının əlamətləri müşahidə olunur. Nəcisləri əvvəlcə horravari, yapışqanlı, sonra durulmaqla köpüklü, tabaşirvari bəzən sarımtıl rəngdə olur. Kloakanın ətrafında tüklər nəcisə bulaşmış olur, nəcis quruyaraq tıxac əmələ gətirir ki, bu da kalın sərbəst çıxmasına mane olur. Kloaka tıxananda xəstəliyin gedişi ağırlaşır və tələfat artır. Xəstələrin tənəffüsü çətinləşərək tezləşir, artan zəiflik nəticəsində cücələr ayaqüstə dura bilmirlər, yıxıldıqda sudoroq əlamətləri ilə ölürlər.

Yarım iti forma əsas etibarı ilə 20 gündən yuxarı yaşda olan cücələr arasında müşahidə olunur. İti formadakı əlamətlərlə keçir, lakin onlar bir qədər zəif olurlar. Xəstəliyi keçirmiş quşlar ilk 2-3 ay müddətində öz həmyaşıdlarına nisbətən inkişafdan qalırlar.

Xəstəliyin xroniki forması adətən yaşlı quşlarda və bir aylıqdan yuxarı yaşda yoluxmuş cavanlarda müşahidə olunur. Binada olan quşlar arasında çoxlu miqdarda bakteriya daşıyıcı quşlar olanda və onların orqanizminin müqavimət qüvvəsi kəskin zəiflədikdə, xəstəlik iti, yaxud yarım iti formaya keçir. Belə toyuqlar yumurtlama qəfəslərində çox oturmaqla saqqal və pipikləri ağarır, ishal baş verir. Çoxlu miqdarda yaşlı quşların tələf olmasına səbəb olur.

Patoloji-anatomiki dəyişikliklər: Ölmüş embrionlarda sarılıq və xorioallantois pərdəsinin iltihabi damarların qanla dolğunluğu müşahidə olunur. Qaraciyər böyüyərək və onun səthində ağ-bozumtul nekroz düyünləri görünür. Çox vaxt ağciyərlərdə iltihab-nekroz düyünləri tapılır.

Septik formada 1-3 günlük ölmüş cücələrdə ağciyərin iltihabı, qaraciyərin böyüməsi, öd kisəsinin şişməsi və sarılığın sorulmaması müşahidə olunur.

İti və yarım iti formada ölmüş cücələrdə qaraciyərdə, ürəkdə, ağciyərlərdə çoxlu nekroz düyünləri, serozlu, yaxud serozlu fibrinozlu perekardit, qaraciyərin böyüməsi, ağciyərin iltihabı, böyrəklərin şişməsi, sidik axarlarına sidik duzlarının toplanması, nazik bağırsaqların selikli təbəqəsinin iltihabı, korbağırsaq çıxıntılarına bozumtul ağ rəngli kütlənin toplanması müşahidə olunur.

Yaşlı quşlarda patoloji-anatomiki dəyişikliklər əsas etibarı ilə yumurtalıqlarda gedir. Ayrı-ayrı folekulların girintili-çıxıntılı, büzülmüş olmaqla əksəriyyətinin pərdəsi hiperemiya, tərkibindəki maye boz palçıq rəngdə olur. Bəzən serozlu fibrinozlu peretonit, dalaq və qaraciyərin böyüməsi, onların pareximasında xırda nerkoz düyünləri, perikard boşluğunda seroz, yaxud serozlu fibinozlu eksudat toplanması, ürək əzələsi və ağciyərlərdə düyünün əmələ gəlmələri müşahidə edilir. Bağırsaqların selikli təbəqəsi kataral fibrinozlu, yaxud difteriki iltihab vəziyyətində olur.

Diaqnozu: Pulloroz-tifin diaqnozu epizootoloji məlumata, kliniki nişanələrə, patoloji-anatomiki dəyişikliklərə, seroloji və bakterioloji müayinələrin nəticəsinə əsasən qoyulur.

Törədicinin kulturasını ayırmaq üçün ölmüş embrionların xorioalantois mayesi və sarılığından, ölmüş quşların ürək qanından, qaraciyərindən, öddən, sümük iliyindən ƏPA, ƏPB və vismut sulfit qida mühitinə əkilir. Ayrılmış kulturaların identifikasiyası aqqlyutinasiyaedici monoreseptor O və H salmonellyoz serumları ilə şüşə üzərində aqqlyutinasiya damcı reaksiyası və qramla boyanmış yaxmaları mikroskopiya etməklə aparılır. Diri quşlarda xəstəliyin kütləvi diaqnostikası üçün qan damcı aqqlyutinasiya reaksiyasından istifadə olunur.

Pulloroz-tifə diaqnoz qoyarkən ona oxşar xəstəliklər olan s.enteritidisdən, s.tifimuriumdan, kolibakteriozdan, pastereliyozdan və yemlə zəhərlənmədən təfriq etmək lazımdır.

Müalicə və profilaktika tədbirləri: Xəstəliklə mübarizənin müvəffəqiyyəti pulloroz-tifə qarşı mübarizə tədbirləri haqqındakı təlimata nəzərdə tutulan ümumi baytarlıq-sanitariya və xüsusi tədbirləri kompleks olmaqla vaxtında və keyfiyyətli aparılmasından asılıdır. İnkubasiya üçün yumurta ancaq sağlam təsərrüfatlardan götürülməli quş yumurtalayandan 2 saat keçənə qədər anbara, inkubatora daxil olanda inkubatorda çeşidləndikdən sonra inkubasiya şkafına yığılandan 6 saat sonra və çıxış zalına köçürüləndən əvvəl mövcud təlimatlara müvafiq dezinfeksiya olunmalıdır. İnkubatorun binasında, inkubasiya və çıxış şkaflarında, quş binalarında mövcud qaydalarda qəbul olunmuş müddətlərdə ciddi mexaniki təmizlik, dezinfeksiya və digər baytarlıq-sanitariya tədbirləri aparılmalı, onların nəticəsinə bakterioloji üsulla nəzarət edilməlidir. Cücələr yetişdirilən birinci ayda onlara yem və su ilə bakteriyalar əleyhinə dərman maddələri verməklə yanaşı binanın havasını 9-11 gündən bir 3 gün dalbadal tərkibində xlor olan preparatla aerozol üsulla dezinfeksiya olunması yaxşı səmərə verir.

Müalicə üçün dərman preparatını seçərkən təsərrüfatda ayrılan törədicinin kulturasının ona həssaslığını nəzərə almaq lazımdır.

Xəstəlik körpələrdə septiki getdiyinə görə birinci 5 gündə yem, yaxud su ilə mədə-bağırsaqdan yaxşı sorulan dərman maddələrindən kolisten, gentamisin, tilozin, neomisin, furazalidon və digərləri işlədilməlidir.

Müalicə və profilaktika məqsədilə baytril, enrolin, enroflaksin, enroflaksan və bu qrupdan olan digər preparatların müvafiq təlimatlar əsasında verilməsi yüksək səmərə verir.

Xəstəliyin ləğv edilməsi: Quşçuluq təsərrüfatlarında pulloroz-tif xəstəliyinin olması təsdiq edildikdə o zaman təsərrüfat bu xəstəliyə görə qeyri-sağlam hesab olunur, təsərrüfata baytarlıq məhdudlaşması qoyulur. Məhdudlaşma tədbirlərinə müvafiq olaraq qadağalar edilir.

Xəstə və pulloroz-tif antigeninə müsbət reaksiya vermiş quşların yumurtası yüksək temperaturda bişirilən şirniyyat və çörək-bulka məmulatı hazırlamaq üçün yeyinti müəssisələrinə göndərilir.

İnkubasiya üçün nəzərdə tutulan yumurtalar inkubatoriyanın anbarına daxil olanda, çeşidlənəndən sonra, inkubatoriyaya yığılandan 6 saat sonra və embrionlar çıxış şkafına köçürüləndən əvvəl aerozol üsulla dezinfeksiya olunmalıdır.

Xəstə və xəstəliyə şübhəli quşlar kəsildikdən sonra onların əti baytarlıq-sanitariya cəhətdən qiymətləndirilməli, kəsilən quşların müayinəsi ət məhsullarının baytarlıq-sanitariya ekspertizası qaydalarına müvafiq olaraq aparılmalıdır.

Hər dəfə müayinə aparandan sonra müsbət nəticə verən quşlar seçilərək dərhal kəsilməli, binada isə quşlar içəridə olan vaxtı aerozol üsulla dezinfeksiya edilməlidir. Quş cəsədləri, inkubasiyanın qalıqları xüsusi quraşdırılmış utilizasiya sexində 120 oC-də 2 saat müddətində zərərsizləşdirilməlidir.

Quşçuluq təsərrüfatlarında mün-təzəm olaraq gəmiricilərə, ektoparazitlərə qarşı mübarizə aparılmalı və çöl quşlarının quş binalarına daxil olmasının qarşısı alınmalıdır.vet.gov.az