XLAMİDİYOZ NƏDİR VƏ ONA QARŞI NECƏ
XLAMİDİYOZ NƏDİR VƏ ONA QARŞI NECƏ
MÜBARİZƏ APARMALI
Veterinar həkimlər Həbif İsgəndərov, Əbülfət Alıyev
Xlamidiyoz zooantroponoz - yəni infeksiya mənbəyi heyvanlar olub, insanlara da keçən xəstəlikdir. Xəstəliyin dünyada öyrənilmə səviyyəsi tərəfimizdən təhlil edilmiş və məlum olmuşdur ki, Xlamidioz ilk dəfə 1876 - cı ildə alman tədqiqatçısı Yurqenson tərəfindən papuqaylarda müşahidə edilmişdir. O xəstəliyi papuqaylarda psitakkoz, digər quşlarda isə ornitoz adlandırmışdır.
Qaramalda ilk dəfə 1923 - cü ildə Traum və Hart tərəfindən Kaliforniyada müşahidə etmişlər. 1957 - ci ildə Fransada Giroud adlı alim atılmış baladan xlamidiyanı ayrmışdır. Sovetlər birliyində ilk dəfə 1967 - ci ildə İ.İ. Terskix və İ. A. Kurbanov tərəfindən atılmış döldən xlamidiyanı ayırmışlar. (ştam 250)
N. Bonçev 1963 - cü ildə buzobvların bronxopnevmoniyası zamanı xlamidiyanı ayırmışdır. Xəstəliyə eyni zamanda qaramal, qoyun, at, donuz, it, pişik, göyərçin, qarğa və insanlar yoluxurlar. Buzovlarda 6 aylığa qədər, əsasən də 3-20 günlük buzovlarda xlamidiyoz ençefalomielit, bronxopnevmoniya, enterit, poliartirit, konyuktivit kimi özünü büruzə verir. Xəstəlik bu günə qədər dünyada bir neçə adlarla adlandırılıb: miaqavanellez, pararikketsioz, neorikketsioz, bedsonioz, ornitoz, qalprovioz və hazırda isə xlamidiyoz.
u günə qədər ədəbiyyat məlumatlarında xlamidiyozun törədicilərinin bir qrup alimlər tərəfindən virus olduğu qeyd olunub, düzdür xlamidiya viruslar kimi hüceyrə daxilində parazitlik edir və virusdan sadalanan əlamətlərlə fərqlənir.
1.Xlamidiyada həm DNT və RNT var, viruslarda biri olur.
2. Xlamidiyada qarışqa turşusu tərkibli hüceyrə divarı var, bu bakteriya və rikketsiyada var, lakin viruslarda yoxdur.
3. Xlamidiyada ribosom var, virusda olmur.
4. Xlamidiya xüsusi fermentə malik olmaqla antibiotiklərə həssasdır, viruslar həssas deyil.
5. Xlamidiyalar binar bölünmə ilə çoxalır, viruslar reproduksiya ilə.
Xlamidiyalar qramənfi olmaqla Romonovski Gimza ilə göy bənövşəyi rəngə boyanır. Xlamidiyalar Tetrasiklin qrupu antibiotiklərə həssasdırlar, eritromisin, tilozin, doxsoçiklin qidroxlorid, rifambiçin, beta laktam və.s.
Bu günə qədər Xlamidiyoza qarşı 3- cür vaksin tövsiyə olunmuşdur:
1. Qaramalın xlamidiyozuna qarşı inaktivləşdirilmiş kultural vaksin.
2. Heyvanların xlamidiyozuina qarşı emulsin vaksin. (ştam K-8-K)
3. Qaramalın xlamidiyozuna qarşı inaktivləşdirilmiş emulsion vaksin. (ştam-250) Xlamidiyaları qaynama temperaturu və 70 dərəcəli etil spiriti 2-10 dəqiqəyə, 5% -li fenol, 2%-li xloramin, xlorlu əhəng və 2%-li qələvi 3-saata öldürür.
Xlamidiya 6-7 günlük toyuq embrionun sarılıq kisəsində yaxşı çoxalır və 5-9 günə embrionu öldürür. Xlamidiya toyuq, quzu böyrəyi,yeni doğulmuş siçanın hüceyrə kulturasında Hep, Hela və.s çoxalır. Göstərilənlərlə yanaşı DBNX -dən 2015-ci ilin 6 - ayına olan xlamidioza dair sitatistik məlumatlar götürülmüş, cədvəl № 1-də qeyd olunmuşdur. Cədvəldən göründüyü kimi xlamidiyoz sporadik yəni tək tək halarda təsərrüfatlarda müşahidə edilir.
Həmçinin Məhəmmədli fermer təsərrüfatında 1- baş atılmış baladan nümunələr götürülüb KTN BETİ-nun heyvanların infeksion laboratoriyasında mikroskopiki və seroloji üsulla müayinə etdilmiş, həmin heyvanın xlamidiyoz olmadığı məlum olmuşdur.
Heyvan sahiblərindən toplanan anamnez məlumatlarına görə məlum olmuşdur ki, heyvanlar bir tərəfli yemləndirilir. Hətta daş duz belə verilmir. (yonca otu, quru çörək, buğda kəpəyi və.s). Boğazlıq dövründə heyvanlara verdiyi südə və doğulacaq balaya görə məhsuldar və diri çəkisini saxlamaq üçün saxlayıcı yem rasionu verilmir. Həmçinin doğumdan 1-ay sonra heyvanlar hövrə gələn zaman dərhal mayalandırılır. Yəni doğumdan sonra növbəti mayalanma arasındakı dövr servis dövrü adlanır ki, bu isə qaramalda 90 gün, camışda 100 gün olmalıdır, bu müddətlər də nəzərə alınmır, nəticədə qaramaldan laktasiya dövründə 10 ay süd sağılmadan və heyvana 60 gün südünü qurutma dövrü verilmədən heyvanın təkrar doğmasına səbəb olur. Həmin heyvanda ağız südü əmələ gəlmir və turşumuş südlə yeni doğulmuş buzovlar mayalandırılır. Bu zaman həmin buzovlarda qastroenterokolit, bronxopnevmoniya kimi əlamətlərlə özünü büruzə verir, bu isə nəticədə buzovların kütləvi ölümünə səbəb olmaqla, cinsin cırlaşmasına aparıb çıxarır. Sovxoz dövründə cins qaramal əhaliyə paylandı. Həmin heyvanların mələzləri bu gündə rayonlarda var, lakin sutkalıq süd sağımı 25-30 litrdən indi 5-7 litrə düşüb. Bu deyilənlərə əyani sübutdur. Həmçinin buzovlara 6 aya qədər üzlü və üzsüz süd verilməlidir, əməl edilmədən çox zaman ağız südü almayan buzovlar yemə öyrədilir. Belə halda həmin buzovlar gələcəkdə cinsin cırlaşmasına gətirib çıxarır. İlk düyələr 18 aylığında mayalandırılmalı, diri çəkisi 360 kq olmalıdır. Lakin göstərilən problemlərin mövcudluğu 18 aylığında 360 kq düyənin olmasına imkan vermir. Odur ki, göstərilələn problemlər aradan qaldırılarsa xəstəliklərə davamlı və məhsuldarlıq göstəriciləri yüksək cinslərin artırılmasına Respublikamızda nail olmaq olar. Ədəbiyyat və anamnez məlumatlarının təhlili, xlamidiyoza dair epizootoloji sütuasuiyanın öyənilməsi bizim aşağıdakı elmi nəticələrə gəlməyə əsas verir.
NƏTİCƏLƏR
1. Xlamidiozun törədicisi virus deyil, bakteriyadır. Xlamidioza qarşı antibiotiklər və 3 - cür vaksinlər tövsiyə olunmuşdur. Vaksinasiyadan əvvəl heyvanların qanından maye bərk qida mühitlərinə əkmələr etməklə, qan sekundar infeksiyalara görə yoxlanılmalıdır, çünki immuniteti aşağı olan orqanizmlər zəiflədilmiş mikroorqanuizmlərlə peyvənd edildikdə immunitet yox xəstəliyin inkişafına səbəb ola bilər, odur ki, qandan əkmələr zamanı hər hansı boy olarsa, onlara qarşı vitamin mineral tərkibli supervit və ya antibiotiklərlə müalicə edilməli, balanslaşdırılmış yemlərlə yemləndirilməli və 20 gündən sonra təkrar qan alınıb yoxlanıldıqda heç bir mikrorqanizm qandan əkmələrin nəticələrində olmazsa, mənfi olanlarla birlikdə həmin heyvanlar peyvəndlənməyə cəlb edilməlidir.
2.Heyvanlar məhsuldar və saxlayıcı balanslaşdırılmış yem rasionu ilə yemləndirilməlidir. Hər ayın 20-günü supervit və ya vitamin mineral tərkibli yeni preparat rasiona əlavə edilməlidir. 10 ay laktasiya, 60 gün südünü qurutma dövrü və xəstəliklərə davamlı buzovların yetişdirilməsi üçün doğumdan 90-gün sonra qaramal mayalandırılmalıdır. Göstərilənlərə əməl olunarsa, xlamidiyoz və digər xəstəliklərin qarşısı alına bilər.
Ədəbiyyat və anamnez məlumatlarının təhlilindən belə nəticəyə gəlinir ki, dünyada xlamidiozun profilaktikası və müalicəsinə dair kifayət qədər metodik tövsiyələr təklif edilmiş, onların heyvandarlıq fermer təsərrüfatlarına tətbiqi və sadalanan nəticələr nəzərə alınarsa, xlamidiyoz problem respublikada tezliklə aradan qaldırıla bilər. Nəticələrin xlamidiozla mübarizədə vacibliyini nəzərə alıb, Respublikanın heyvandarlıqla məşğul olan fermerlərin göstərilənlərin nəzərə alınmasını məqsədəuyğun hesab edirik.
Ədəbiyyatlar
1. Хламидиоз крупного рогатого скота и меры борбы с ним – Методические рекомендации Новосибирск 1980 академик ВАСХИНИЛ А. А. СВИРИДОВ
2. Baytarlıq mikrobiolgiyası 1986 R.A. Qədimov , M. Ə. Tağızadə
3. Epizootologiya R.A. Qədimov,İ. B.Məmmədov, Z. Ə. Ələsgərov. 1998
4. Болезни сельское - хозяйственых птиц справочник москва 2005
5. Хламидезный аборт овец в Азербайджане и борба сним. Автореферат
К. А. Сарыев 2005
6. KTN BETİ-nun Heyvanların infeksion xəstəliklərini öyrənən laboratoriyanın elmi işçisi Həbif İsgəndərovun “Müasir fermer heyvandarlıq təsərrüfatlarında xlamidiozun epizootiki vəziyyətinin öyrənilməsi, yeni mübarizə tədbirlərinin işlənib hazırlanması” mövzusunda 2015 ci ilə dair hesabatın materialı.
7. 90-100 günlük servis dövrünə nəzarətin heyvandarlıq fermer təsərrüfatlarına tətbiqinə dair braşura - Ə.Ə. Alıyev, N.G.Quliyev, E. H. Həsənov 2004 Bakı.
